ИСЛАМДАҒЫ САУДА-САТТЫҚ ӘДЕБІ

Ислам діні адам өмірінің барлық саласын қамтиды. Соның ішінде сауда мен кәсіпке ерекше көңіл бөлген. Өйткені адал табыс — адамға береке әкелетін, қоғамды әділдік пен сенімге негіздейтін маңызды құндылық. Сауда — тек дүниелік пайда табу жолы емес, ол — адам мен Алла арасындағы сенімнің бір көрінісі. Исламда сауда тек адал жолмен, әділдікпен және шыншылдықпен жасалуы тиіс. Сондықтан Пайғамбарымыз (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын): «Шыншыл әрі сенімді саудагер пайғамбарлармен, шыншылдармен және шәһидтермен бірге болады», - деген.  /Тирмизи. Бұл хадис — адал сауданың мәртебесін көрсетеді. Шыншыл саудагер тек дүниеде ғана емес, ақыретте де жоғары дәрежеге ие болады. Өйткені ол адамдарды алдамай, адал еңбегімен ризық табады.

Құран Кәрімде Алла Тағала былай дейді: «Ей, иман келтіргендер! Өзара мал-мүліктеріңді әділетсіз жолмен жемеңдер. Тек өзара ризашылықпен болған сауда арқылы ғана (табыңдар)» (Ниса сүресі, 29-аят). Бұл аят сауданың негізгі шарты — екі жақтың разылығы екенін анық көрсетеді. Яғни сатып алушы мен сатушы бір-бірін алдамауы керек, тауардың кемшілігін жасырмауы тиіс. Қазақта да «Сауда – саттық адалдыққа сын» дейді. Бұл ұғым Исламдағы сауда әдебімен толық үндеседі.

Пайғамбарымыз (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) бір хадисте: «Сатушы мен алушы айырылыспайынша саудадан бас тартуға ерікті. Егер екеуі шын сөйлеп, (тауардың жайын) ашық айтса, саудаларына береке беріледі. Ал егер жасырса немесе өтірік айтса, береке жойылады», - деген. (Бұхари, Муслим)

Бұл хадис қазіргі заманның нарығына да тікелей қатысы бар. Қай дәуірде болсын, өтірік пен алдау бар жерде береке болмайды. Ал адалдық — табыстың негізі. Ислам экономикалық өмірді де рухани тәртіппен байланыстырады. 

Бүгінгі күні көп адам байлыққа тез жетуді қалайды. Бірақ Исламда бастысы — табыстың мөлшері емес, оның адалдығы. Алла Тағала Құранда: «Алла сауданы халал етті, өсімқорлықты (риба) харам етті» (Бақара сүресі, 275-аят).

Аятта адал сауда мен харам табыстың арасын айқын ажыратады. Ислам өсім мен әділетсіз пайда табуды қатаң тыйым салады, себебі ол қоғамда теңсіздік пен зұлымдық тудырады. Ал адал еңбек — адамның рухын тазартып, Алланың разылығына жақындатады. Қазақта «Адал еңбек — адамның айнасы» дейді. Шынында да, адал табыс — жан тыныштығының кепілі.

Пайғамбарымыз (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) айтты: «Кім адал ризықпен өмір сүріп, сүннетке сай амал етсе және адамдар оған зияннан аман болса, ол жәннатқа кіреді» /Тирмизи.

Ислам сенім мен әділдікке құрылған дін. Саудагердің әр сөзі мен ісі – қоғамға әсер етеді. Егер сатушы әділ болса, адамдардың арасында сенім қалыптасады. Ал сенім бар жерде береке орнайды.

Алланың сүйікті Елшісі (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) былай деген: «Алла сатқанда да, сатып алғанда да, қарызын талап еткенде де кең пейілді болған адамға рақым етсін» (Бұхари).

Яғни, мұсылман саудагер дөрекі, ашулы немесе пайдакүнем болмауы тиіс. Керісінше, сабырлы, түсіністікпен қарайтын, адал адам болуы керек. Қазақ халқының «Кең болсаң, кем болмайсың» деген нақылы осы хадистің рухымен үндес.

Сауда-саттықтағы ең маңызды қағида – аманат. Егер адам өз кәсібінде адал болып, халыққа сеніммен қызмет етсе, Алла оның ісіне береке береді. Бірақ егер ол өтірік айтып, жалған ант ішсе, ісінің бәрі босқа кетеді.

Пайғамбарымыз Мұхаммед (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) ескерткен мына бір хадисте: «Жалған ант тауарды өткізуі мүмкін, бірақ берекені жояды» (Бұхари).

Бүгінде нарықтағы көптеген қиындықтар — адалдықтың аздығынан. Егер әрбір мұсылман өз ісінде әділ болса, қоғамда әділ экономика мен тұрақты сенім қалыптасар еді. Қазіргі таңда сауда тек базармен шектелмейді. Онлайн бизнес, банктік жүйелер, қызмет көрсету салалары бар. Ислам бұл бағыттардың бәрін қамтиды. Ең бастысы — табыстың адал болуы, адамға зиян келтірмеуі.

Құранда Алла Тағала: «Өлшеуде де, тартуда да әділ болыңдар» (Әнғам сүресі, 152-аят). Бұл әмір – адал кәсіптің басты талабы. Яғни, заманы өзгерсе де, әділдік пен шыншылдық қағидасы мәңгілік.

Қазақта «Адал сауда – діннің жартысы» деп айтады. Бұл бекер емес. Адал саудагер қоғамның сенімін арттырады, ал сенім бар жерде тұрақтылық пен береке болады.

Исламдағы сауда-саттық әдебі – тек экономикалық ереже емес, ол – иман мен адамгершілік мектебі. Шыншылдық, әділдік, сенім мен аманат – адал кәсіптің төрт тірегі. Пайғамбарымыз (Алланың игілігі мен сәлемі болсын) адал саудагерді пайғамбарлар мен шейіттер дәрежесіне теңегені бекер емес.

Қазақ халқының да саудадағы ұстанымы осы: «Адал сауда – берекенің бастауы». Ислам мен дәстүр осы ортақ құндылықта тоғысады. Сондықтан мұсылман адам қай істі жасаса да, Алланың разылығын ойлап, адалдықты ту етуі керек. Сонда ғана табысы берекелі, кәсібі тұрақты, қоғамы сенімді болмақ.

Елдос Арғынбай

Алатау ауданы

«Бекет ата» мешітінің азаншысы