АЛАШ ҰСТАНҒАН ДІН

Ф.ғ.д, профессор, алаштанушы ғалым Дихан Қамзабекұлы: «Алаш зиялыларының бәрі 100 пайыз мектепке барып, молданың алдынан өткен. Себебі ол заманда, XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында бастауыш білім діни мектепте берілген. Бірден орыс мектебіне барғандар өте сирек, жоқ деуге де болады. Сондықтан олардың бәрінің аузында Алласы, санасында Құран аяттары болған» дейді.

Алаш зиялыларының сенім тұрғысынан мұсылман екендіктерінде ешқандай күмән жоқ. Ислам шариғаты бойынша бір адамның мұсылмандығы жайлы мәліметтер тараған болса, ол адамның иманы талқыланбайды. Мүмин-мұсылман ретінде қабылданып, мәміле жасалынады. Бұл жерде талқылатанын мәселе алаш қайраткерлерінің ислам дініне деген көзқарасы мен қызметтері болып табылады.

ХХVІІІ-ХІХ ғасырларда ресейлік патша өкіметі қазақ даласын бодандыққа алды. Отар аймаққа айналған қазақ даласындағы жергілікті халықты өз ана тілінен, ғасырлар бойы ұстанған дінінен, әдет-ғұрыптары мен дәстүрінен айырып, рухани жағынан құлдық санада, мәңгүрттікте ұстау сияқты мақсаттарды көздеп, оны шоқындыру патша шенеуініктері мен шіркеу миссионерлерінің негізгі мақсатына айналды. Сондай мақсаттардың бірі оңтүстік өңірді жаулап алғаннан кезден бастап, жергілікті халықты өздерінің исламдық діни сенімдерінен ажыратып, христиан дініне енгізу бағытында тұрып, оны жүзеге асыруда патша әкімшілігі бірнеше айла-тәсілдерге көшеді. Мұсылман халықтарынын әдет-ғұрыптары мен дәстүрлерін зерттеуді қолға алады. Патша өкіметі бұл мәселені ең күрделі істердің қатарына жатқызып, әрқашан өздерінің тікелей бақылауында ұстаған. Осыны аңғарған алаш арыстары патша өкіметінің отарлау саясатына бей-жай қараған жоқ. Олардың жымысты әрекеттеріне қырағылықпен қарап дер кезінде алдын алу шараларын қолданып отырды. Әсіресе ұлтты тік ұстап тұратын рухани құндылығы тіл, дін және әдет-ғұрып, салт-дәстүріне ерекше көңіл бөлген.

Қазақ ұлты мен Орталық Азияның түркі халықтары қолданатын алфавитті ауыстырудың қажеттілігін бірінші кезекке шығарған Н.И.Ильминский мен Н.П.Остроумов секілді миссионерлер «Алфавит әрдайым дінмен бірге қабылданады. Мысалы, Батыс Еуропа латын алфавитын латын шіркеуі, орыстар кирилл алфавитын славян шіркеуі арқылы қабылдаса, татарлар, қазақтар мен басқа да түрік халықтары, мұсылман елдері сияқты араб тілін ислам діні арқылы қабылдады. Араб тілі түркі халықтарын мұсылмандыққа жақындастырған ең маңызды жағдай болып табылады. Сол себепті түркі халықтары жазуының күшін жойып, орнына кирилл алфавитін әкелсек, олар әрі христиандықты қабылдайды, әрі мұсылмандықтан алыстайды», - деп өз пікірін білдіреді.  Н.И.Ильминский мұсылман халқының қолданыстағы төте жазуын орыс жазуымен ауыстырып, түркі халықтарының түпкі мәдениетінен ажырату қажет деп білген.

Араб алфавитін ауыстыру арқылы сан ғасырлық ұлттық мұраға балта шаппақ болғандығын жақсы түсінген алаш арыстары және оның белді тұлғасы ұлт ұстазы Ахмет Байтұрсынұлы – өзінің бүкіл саналы өмірін қазақ тіліндегі дыбыстар жүйесін арнайы зерттеп, қазақ жазба тілін лексикалық шұбарлықтан, басқа тілдердің синтаксистік ықпалынан тазартумен айналысып, қазақ тілі ғылымын дамытып патшалық өкіметтің айла-тәсілдеріне тойтарыс беріп отырды. А.Байтұрсыновтың араб жазуын қазақ тіліне икемдеген нұсқасын қазақ жұртшылығы, әсіресе мұғалімдер қауымы ешбір талассыз қабылдады, себебі Байтұрсыновтың реформасы қазақ тілінің табиғатына сүйеніп, ғылыми негізде жасалған болатын. Сонымен қатар оның 1912 жылдардан бастап ұсынған, алфавитті негізге жазған жаңа жазуы (ол «Жаңа емле» деп аталды) іс жүзінде қолданыла бастады. 1915 жылдың бір өзінде осы емлемен (жазумен) 15-тей қазақ кітабы басылып шығыпты және бұл жазуды («Жаңа емлені») 1912 жылдардан бастап мұсылман медреселері мен қазақ-орыс мектептері де қолдана бастапты. Байтұрсынов реформалаған араб жазуы өз кезеңінде қазақ мәдени дүниесінде үлкен роль атқарған, қалың көпшілікті жаппай сауаттандыру ісіне, жазба дүниелердің дамуына, баспа жұмысының жандануына игілікті қызмет еткен, прогрессивтік құбылыс болды. А.Байтұрсыновтың бұл тәжірибесін сол кезде өзге түркі халықтары, мысалы өзбектер мен татарлар үлгі тұтып, олар да өз жазуларына реформалар жасай бастады. (Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. Алматы, «Ана тілі», 1992, 448 б).

Алаш зиялыларының медреседен дәріс алулары олардың ислам діні жайлы ортақ көзқарастарының қалыптасуына әсер етті. Олар жүйелі ізденістер жүргізді. Ұлттық сананы күшейтті. Қиын қыстау кезеңде халықты діні мен салт-дәстүрінен қол үзіп қалу қауіпінен сақтап, күндіз-түні ұлтына қызмет етті. Сол кездердегі мектептердің бағдарламаларында дүнияуи пәндердің оқытылуымен қатар ислами пәндердің оқытылуы, алаш зиялыларының екі пәнді де мектептерде қатар оқытуы арқылы ақыреті мен дүниесін тең ұстады үйретті. Мұсылмандық ағартушылыққа түсiнiстікпен қараған алаштықтардың еңбектерін алып қарасақ, ешқайсысы дiнсiз де өмiр сүремiз демейдi. Қайта дiндi сақтауды ұлтты сақтаумен тең деп қарайды. Сонымен қатар, қазақ болмысына ұлттың дүниесіне айналған дін, тарих, дәстүр, мәдениет, әдебиет, тәрбиенің бір-біріне қарсы келмегендігін жете түсінді. Ұлт ісіне қызмет етуден жалықпаған, еткен еңбегі үшін есептеспеген, барлық рухани құндылықтарды ұрпағына тарту еткен алаш тұлғаларының бойында исламға қызмет ету үлесі де бар еді.

Бостандық аудандық

        «Байкен» мешітінің

        бас имамы Болатбек Абу