ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ТЕМІРҚАЗЫҒЫ ӘБУ ХАНИФА МЕН АБАЙ

Бұл дүниеде өмір сүрген кезден бастап дінмен (наныммен) тығыз қарым-қатынаста болған түркілер, Қарахандар кезеңінде, сонымен қатар Саманидтер дәуірінде Ислам дінінің Сүнниттік Ханафи бағытын қабылдаған болатын. Яғни, өздерінің Ислам туралы түсініктерін Ханафилік бағыты шеңберінде құрды. Ханафи мазхабының түркілердің әлеуметтік құрылымдарына көбірек сәйкес келуі бұл бағытты көптеп ұстануына алып келді.

Ханафи мазхабына негізделген түркілердің Исламы Сүнниттік арқылы өркен жайды. Бұл Әбу Ханифа мен Имам Матуридидің біздің дүниетанымымыздың қалыптасуында және Исламдық түсінігіміздің құрылуында қаншалықты ықпалды болғандығын көрсетеді. Өз дінін қатты жақсы көретін түркілер сенімді бәрінен жоғары қоятын. Тіпті өз өмірін құрбан етуден тайынбайтын түркілер Исламды өзінің ұлттық болмысының ажырамас элементі ретінде ұстанды. Бұл түркілік пен Исламның бір-бірімен тығыз байланысын аңғартады. Шындығына келер болсақ, біздің ұлтымыз екі қайнардан дүниеге келген. Оның біріншісі – материалық құрылымын құраған оғыздар, ал екіншісі – оғыздардың рухын құраған Ислам діні.

Діндердің біріктіруші сипатына қарамастан, әсіресе діннің мазхаптары «қарама-қайшылық пен түсініспеушіліктерге қолайлы бір сала» ретінде назар аудартуда. Мұның ең маңызды себептердің бірін – діннің объективті тәжірибені, екінші жағынан – субъективті тәжірибені қамтитындығынан табуға болады. Дәстүр секілді сүзгіштен өткізген Әбу Ханифа көптеген ғалымдар мен фикхшылар үшін өз уақытында да, одан кейінгі кезеңдерде де көрнекті жетекші, шабыттың қайнары бола алды. Ал оның әсері ерекше бір деңгейде көрінді. Имам Ағзам Әбу Ханифаны тек осы сөздермен ғана еске алуымыз әділетсіз. Бұл тұлғаның теориялық һәм практикалық көкжиегі кең, келер ұрпаққа дәстүр мен дінді ұштастыра білген, дәлел қолдануда өзіндік әдісті ойлап тапқан ғалым.

Түркілердің арасында «мұсылмандық» сөзі айтылғанда ойға келетін алғашқы адамдардың бірі Имам Ағзам Әбу Ханифа. Ол түркі-ислам мәдениетінің абыройы мен даңқын, беделін көтерген, біз ұстанып жүрген Ханафи мазхабының және Әһли Суннаның алғашқы негізін қалаушы тұлға. Орта Азиядан бастап Балқанға дейінгі аралықта оның жолы жайылған. Әлемдегі ғалымдар: «Орта Азияның кеңістігінде мұсылмандықты ұстану – Ханафилік бағытпен жүру деген сөз», – деп босқа айтпаған.

Имам Ағзамның құрған Ханафи мазхабын, бұған дейін де, қазіргі кезде де әлемнің әртүрлі елдеріндегі мұсылмандар ұстануда. Мұның ең маңызды себебі – басқа да Исламдық ағым мен мазхаптармен салыстырғанда, Ханафи мазхабының ішкі тұрақтылықты сақтайтын рационализация үдерісінің болуы және Имам Ағзамның әлеуметтік және саяси оқиғаларды ескере отырып, белгілі бір дәстүрді қалыптастыру мен ұлттық бірегейлікті сақтайтын құндылықтарды төзімділікпен қарастыруында жатыр. Сонымен қоса, қазіргі кезде де әмбебап сипатқа ие болған адам құқықтары мен бостандықтарына деген көзқарастарды дамытты. Бұл Матуриди мазхабы секілді Ханафи мазхабының да Исламның рационалистік жүзін ұсынуға мүмкіндік берді.

Бүгінгі таңда Ислам әлемінің әртүрлі елдерінде Исламның атын жамылып, түрлі зорлық-зомбылық пен өзге де жағымсыз әрекеттердің, әсіресе Орта Азия аймағында байқалмауының да себебі Имам Ағзамның салған дара жолы деп білеміз. Сондықтан, қазіргі таңдағы келеңсіздіктерден арылудың жолы – Әбу Ханифаның мектебін жетік меңгеруімізде және оның идеяларын күнделікті өмірден саяси өмірге қолдануымызда жатыр. Бұл біздің ұлттық бірлігіміз бен ынтымақтастығымыздың шыңы болатыны сөзсіз.

Орта Азия мұсылмандары үшін Имам Ағзам Әбу Ханифа мен Имам Матуриди секілді ұлы тұлғалар қалай маңызды болса, Абай Құнанбайұлының да қазақ халқы үшін маңыздылығы үлкен. Абай Құнанбайұлы – қазақ ақын-ағартушысы, қоғам қайраткері, жаңа жазба қазақ әдебиетінің негізін салушы, ғалым.

Абай қазақ балаларының «заңдарды» емес, ғылымды үйрететін арнайы мектеп-интернаттарда оқуын құптайды. Дін шариғат бойынша да, біздің қазақ халқының дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары бойынша да зерттелуі қажет. Һәкім Абай өз дінін жақсы таныған көрнекті ойшыл. Абай көбінесе Исламға деген сенімді түсіну үшін адамның өміріндегі маңызы туралы сөз қозғайтын. Содан кейін ғана діннің негізгі ережелері туралы айтатын. Танымал ойшыл әрдайым адамдарды Құдайға сенуге шақырады және Ислам негіздерін терең зерттеу қажеттілігін қозғап, иманды адамның адамгершілігі туралы баяндайды. Ұлы ғалым махаббат, білім, сенім және адамның өзі секілді ұғымдарды түсінуде діни дүниетанымның аспектілерін, синкретизмді ерекше атап өтті. Сонымен қатар, Абай Құнанбайұлы Омар ибн Хаттабтан (р.а.) Имам ән-Науауи кітабынан келтірілген Мұхаммед пайғамбар мен  (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) Жәбірейіл (а.с.) періштенің сенім туралы сұрақтарына жауап берген хадисті айтады. Бұл хадисте Абай Құнанбайұлы ғалымдардың, әсіресе, Ханафи мазхабын ұстанушылардың негізінде «иман» және «Исламдағы амалдар» секілді ұғымға түсінік береді. Аллаға жүрегімен сенетін адамды мұсылман деп санайтындығын айқын көрсеткен және содан кейін ғана Ислам діні амалдарды қажет еткеннен соң амал іс-әрекеттерді орындау керек екенін айтқан.