ПАЙҒАМБАР ﷺ ПЕДАГОГИКАСЫНДА БАЛАНЫ ҚИССАМЕН ТӘРБИЕЛЕУ ӘДІСТЕМЕСІ

Адам жаратылыс тұрғысынан қисса тыңдауды және түсіндіруді жақсы көреді. Қиссада рухтарды баурайтын  бір ерекше тәлім бар. Бұл шындықты балалардан өте айқын көруге болады. Өйткені, олар өздеріне әңгіме түсіндіретін адамның айналасына отырып алып, сілтедей тынып тыңдайды. Кей кездері де өздері айту үшін жарысады. Ең алдымен дініміздегі оқыту жүйесіндегі қиссаның мақсаттарына тоқтала өтсек:

1. Қиссаның негізі мақсаттарының бірі - уахи мен елшілікті айғақтау. Пайғамбар (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) оқу-жазу білмейтін еді. Бұған қарамастан оған Құран қиссалары келді.

2. Қиссалар Адам пайғамбардан Мұхаммед Пайғамбар (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) дәуіріне дейінгі барлық діннің Алладан келгенін және негізінде бір дін екенін дәлелдейді.

3. Қиссаларда Алла Пайғамбарларына жәрдем етіп, өтірікшілерді жойып жіберетінін баяндайды;

4. Қиссалар Алланың таңдаулы құлдарына сыйлық ретінде берген игіліктері жайында баяндайды.

5. Қиссалар адамды шайтанның қауіп-қатеріне қарсы ескерту жасайды;

6. Қиссалар Алланың әр нәрсеге күші жететіндігінен хабар береді.

Қиссаның балаларға әсері, әлбетте тек қана тыңдаумен және әңгімелесумен шектелмейді. Керісінше олардың көбі қиссада өткен сөздерді, кейіпкерлерді, іс-әрекеттерді күнделікті өмірлерінде жүзеге асырып еліктейді.

Қиссадан тек қана балалар әсерленеді ме? Әлбетте олай емес. Барлық адамдар қиссадан әсерленеді.

Кей кездері оқушылар теориялық мәселелерді тыңдаған кезде жалығулары мүмкін. Осындай сәттерде мұғалім, әсерге ыңғайлы бір қисса түсіндірсе, сабақтың ауасын бірден өзгертеді, оқушылардың көздері жайнап, барлығы зейін қойып тыңдайды.

Енді бір байқағанымыз, бірқатар адамдар оқиға желісіне еріп, қиялымен көз алдына елестетіп отырып, қиссаның қаһарманы мен өз арасында салыстырма жасап, өздері де оқиғаның ағымына кіріп кетуі мүмкін. Кейде оқиғаның ішіне кіріп кеткені соншалықты кейбіреулерінің көзіне жас келеді, кей кездері де сипаттаудың ерекшелігіне қарай бағынғандықтан, еріксіз қол шапалақтап қошемет көрсеткендерін де кезіктіруге болады. Міне, осындай психологиялық және тәрбиелік ерекшелігіне байланысты қисса - күшті бір білім беру құралы.

Пайғамбарымыз (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) қиссаның үлкен бір білім беру құралы болғанын біліп, оны  өмірінде жиі пайдаланған. Қиссамен білім берудің психологиялық және адам өмірінің үстем және қарапайым бағыттары бар.

Қиссаны көрген немесе тыңдаған адам, көбінесе қисса қаһарманына еліктеуге тырысады. Осылайша өмірде жүзеге асыра алмаған армандарының бір бөлігін немесе барлығын қиссада іске асыру мүмкіндігін табады. Кей кездері кейбір адамдар, қиссада өзі сияқты жетістікке жете алмаған немесе қиыншылық көрген адамдарды көреді. Осылайша уақытша көңілін алдаусыратады.

Балалардың үлкендерге көрсеткен қаһармандықтары туралы қиссалар, балалардың көңіліне майдай жағады. Мысалы, бір бастауыш немесе орта мектеп оқушысы Хасан мен Хусейннің қиссасынан әсерленуі мүмкін.

Бір күні Хасан мен Хусейн дәрет алып жатқан бір қарияны көреді. Бірақ қария дұрыс дәрет алмайды. Бұны байқап қалған екеуі, дәретті қалай дұрыс алуға болатынын әлгі қарияға үйреткілері келеді. Бірақ, адам қарт болғандықтан бұның ұят болатынын ойлайды. Кейіннен ойланып жүріп, жақсы бір жоспар құрады. Жоспар бойынша әзіл ретінде екеуі “дәретті мен жақсы аламын” деп дауласа бастайды. Кейін әлгі қарт адамның төрелігіне жүгінеді.

Алдымен Хасан, кейін Хусейн де мінсіз бір дәрет алады. Адам екеуінің әрекетін бар зейінімен бақылайды. Дәрет алып болған соң, екеуі әлгі қариядан төрелігін сұрайды.

Қарт өз қателігін түсініп: “Екеуінің дәрет алуың бір-бірінен өткен жақсы!…Мен негізінде сендерден үйрендім”, - деген екен. Балалардың осындай бір қиссадан алатын ғибраты үлкендерден де өте көп. Өйткені бала өзін, қиссада өткен оқиғалардың қаһарманы ретінде көреді.

Құран мен пайғамбар қиссаларында негізсіз ойдан шығарылған аңыз әңгіме жоқ. Аңызға айналған қиссалар, яғни өмірде болмаған қиссалар білім беру тұрғысынан болымсыз (негатив) болып табылады.

Қисса мен ағартушылықтың ақыл бағыты.

Адам баласы туған кезде мағлұматтарды біліп тумайды. Бірақ дүниеге келген соң Алланың берген жаратылыс күштерімен (сезім мүшелері және зейінмен) жайлап-жайлап қоршаған ортаны таниды, кейін де түсінуге, білуге тырысады.

Адамның дамуы сезімдерден ұғынуға қарай бір жол алады. Ұғыну, сезім мүшелері арқылы қоршаған ортада бар болған зат және оқиғаларды байқайды. Бұл үшін де алдымен бейнелеп түсіндіру және елестету пайда болады, артынан ойлау, салыстыру, проблеманы шешу, нәтижеге бару, жаңалық ашу кезеңдері келеді. Бұлардың барлығы жасөспірімдік және кәмелеттік кезеңге дейін жалғасады.

Бала қоршаған ортаны сезім мүшелері арқылы таниды, көзге көрінген заттардың шынайы құндылығын түсінуге пенде баласы мұқтаж. Мысалы, жәрдемдесудің мағынасы-Аллаға иман, сүйіспеншілік, ықылас, шыншылдық және аманат сияқты құндылықтар адамға жастайынан үйретілуі керек. Міне, бұл құндылықтарды үйрету үшін қиссаларды пайдаланамыз. Сонымен қатар, бұл құндылықтар, қиссадағы жеке тұлғалар мен оқиғалар көзге көрінбейтін жағдайдан, қолға ұсталатын (деректі) жағдайға ауысады. Осылай түсінілуі оңай болады.

Тіпті, кейбір балалар ұстаздың сөзіне аса мән бермей отырса да оның қимыл-қозғалысынан-ақ оқиғаға беріліп, өз қиялынан одан әрі дамыта түсуі мүмкін. Қисса баяндаудағы және бір маңызды мәселе бала қиялы шиеленіскен оқиғалар мен түрлі ситуацияларды тыңдау арқылы дами бермек. Оған қоса, ойында қалған оқиғалар оған ер жеткеннен кейін де көп көмегін тигізетінін білуімізге болады. Себебі, жастайынан осындай ертегілер мен қиссаларды тыңдап өскен бала, сондағы кейіпкерлердің әрекеттерін сіңіру арқылы болашақта да өз өмірінде кездескен мәселелердің шешімін оңай таба алмақ. Демек, қазақ дүниетанымындағы қиял-ғажайып ертегілер мен аңыз-әңгімелердің бір мәнісі осында екендігін аңғаруға болады. Ал, аталған керемет әдіс-тәсілдердің барлығы дерлік Пайғамбар (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) мектебінің ең үздік тәжірибесінде қанша ғасыр бұрын, қалыптасып кетті. Тек бүгінгі біз сол озық тәрбие үлгісін, білім беру жүйесін дамытып, өз әрекетімізде қолданып, жүзеге асыра білу қажетпіз.

Есберген Айгерім

“Нұр-мүбәрак” Египет Ислам мәдениеті

университетінің 4-курс студенті