ИХСАН ІЛІМІ ТӘРБИЕ БАСТАУЫ

Хазірет Омар  (р.а.) былай дейді: «Бір күні Пайғамбарымыздың (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) жанында отырғанымызда киімі аппақ, шашы қап-қара бойында жолаушының белгісі жоқ бір бөтен кісі шыға келді.

Ол Алла елшісінің (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) жанына отыра кетті де тізесін тізесіне тақады. Екі алақанын санының үстіне қойды. Сөйтті де: «Уа, Мұхаммед! Маған ислам жайлы айтшы», - деді. Алла елшісі (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын): «Ислам бұл Алладан басқа тәңірдің жоқ екеніне және Мұхаммед оның елшісі екеніне куәлік келтіруің, намазды толық оқып, зекет беруің, рамазан оразасын тұтып, шамаң жетсе қажылыққа баруың», – деп жауап берді. Сонда әлгі кісі: «дұрыс айтасың» деді. Біз әрі сұрап, әрі растап отырғанына таң қалыстық. «Маған иман туралы айтшы», – деді. Алла елшісі (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын): «Аллаға, оның періштелеріне, түсірген кітаптарына, жіберген пайғамбарларына, ақырет күніне және тағдырдың жақсысы мен жаманына иман келтіруің», – деп жауап берді. Әлгі кісі тағы да: «Дұрыс айтасың», – деді де: «Маған ихсан туралы айтшы», – деп сұрады. Алла елшісі (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын): «Ихсан, бұл – Аллаға оны көріп тұрғандай ғибадат етуің, сен оны көрмесең де, Оның сені көріп тұрғанын сезінуің», – деп жауап қайырды. Сосын әлгі кісі кетіп қалды.

Пайғамбарымыз (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) әжептеуір уақыт кідіргеннен кейін: «Уа, Омар, әлгі сұрақ қойған кісінің кім екенін білесің бе?», – деді. Мен: «білмеймін Алла және Оның елшісі жақсы біледі», – дедім. Пайғамбарымыз (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын): «Ол – сендерге діндеріңді үйрету үшін келген Жәбірейіл періште еді», – деді (Имам Мүслим, Иман 1, 5).

Жәбірейіл хадисі деген атпен ислам әдебиетінде мәшһүр болған хадисте, Пайғамбарымыз (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) Жебірейіл періштемен болған сұхбатта дініміздің үш негізгі тірегін көрсетіп тұр. Біріншісі – иман. Иманға – Алланың бар және бірлігі, көркем есімдері, кітаптарға, пайғамбарларына, періштеліріне, қайта тірілуге, тағдырға, жәннат-тозақ секілді сенімге қатысты мәселелер кіреді. Сенімге қатысты тақырыптарды зерттеп, талдап, жүйелейтін ғылымды ақида (кәлам) ілімі дейді. Әһлү сүннет уал-жамағатта ақида саласы бойынша «Ашғари», «Мәтуриди» мектептері қалыптасқан.

Жоғарыдағы хадисінде көрселген дініміздің екінші тірегі – ислам. Ислам – мұсылманның атқаратын намаз, ораза, зекет, қажылық  және т.б. құлшылықтар, сонымен қатар, адамдар арасындағы мәміленің сыртқы бейнесін реттейтін құқықтық сала.  Намаздың парыздары, уәжіптері, намаз және дәретті бұзатын және бұзбайтын жағдайлар, зекеттің мөлшері сияқты ғибадаттың сыртқы пішіні мен амалдардың шарттарын және жалпы адами қарым-қатынасқа қатысты құқықтық мәселелерді реттейтін Ханафи, Шафиғи, Малики және Ханбали деген атаулармен төрт мәзһаб пайда болды.

Иман келтіріп, құлшылықтың сыртқы талаптарын орындағаннан кейін оның тікелей жүрекке, рухани сапасына қатысты жағын реттейтін ғылымды «тасаууф» («сопылық») ілімі дейді. Бұл жоғарыдағы хадисте дініміздің үшінші негізі ретінде «Ихсан» деп көрсетілген. Алланы көріп тұрғандай қорқынышпен, шынайылықпен, жауапкершілікпен құлшылық ету.

«Ихсан» – мұсылман баласын әр істе, әр құлшылықта ­шынайы болуға тәрбиелейді. ­Асылында, Алла Тағала барша адамның әр ісін, сөзін, ниетін, тіпті көкейдегі ойын да біледі. Шынайылық болмаған амалда береке болмайды. «Ихсан» – адамды тақуалыққа тәрбиелейді.

Берілетін тәлім-тәрбиенің негізгі те­мірқазығы болып табылатын әрекеттің бастапқы қадамы ихсан ілімін дұрыс түсінуден басталады. Сол себепті біз ихсанды бойымызға сіңіруіміз үшін ықылас, ниет, ыждаһат, тұрақтылық, тиянақтылық, Аллаға, Құранға, Пайғамбарға деген махаббат, нәпсімен күресу жолдары, жүрек дертінен арылу, рух тазалығы, тіл тазалығы сынды көркем мінезді қалыптастыратын сипаттарға ие болуымыз қажет. Сонымен қатар, ата-ана, бала-шаға, көрші-қолаң, ағайын-туыс, айналадағы адамдардың ақысын таптамау, жаман әдеттерден арылудың жолдарын ұстануды үйренуіміз керек.

Ихсан – жүрекпен тікелей байланысты ілім. Ихсан ілімін кейде жүрек ілімі деп те айтады. Себебі, жүрек түзелсе, кісінің барша істері де дұрыс болмақ. Пайғамбарымыз (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) бұл жайлы бір хадисінде: «Денеде бір кесек ет бар. Ол түзелсе, бүкіл дене түзеледі, ал ол бұзылса күллі дене бұзылады» (Имам Бұхари, Иман 39), – деп Алланың назары түсетін, амалдың бағаланатын орны жүрек екенін білдірген. Ендеше, денесінің кір, киімінің лас болуынан өзін ыңғайсыз сезініп, таза жүруге ұмтылған кісінің Алланың назар салар орны – жүрегінің тазалығына да аса ыждахаттылық танытуы тиіс емес пе?

Олай болса Ихсан ілімі – кісінің көкірек сарайын мансапқорлық пен атаққұлдық, дүниеқұмарлық пен рияшылдық, өзімшілдік пен тәкаппарлық, көрсеқызарлық пен қызғаныш секілді рухани дерттен емдеп, жүрегін Алладан басқа барлық нәрседен тазартып, шынайы ықыласқа жетелейтін, тұла бойын барша жаман қылықтардан арылтып, көркем қасиеттермен безендіретін тәрбие ошағы һәм рухани емхана.

Хакім Абайдың дәстүрін жалғастырушы ірі ақын, ғұлама ойшыл, тарихшы, аудармашы Шәкәрім Құдайбердіұлы адам баласы өз нәпсісін тізгіндеп күресу арқылы, сыртқы келбеті мен ішкі жан дүниесін тәрбиелеп, үйлесім табуын, өзінің жыр шумақтарында былайша жеткізеді:

«Өлімнің хақ екенін көрсең де,

Өлместей омыраулап шатасың.

Доздақтың барын біліп жүрсең де,

Күнәға, әлің келсе, батасың.

Сауап көп ғибадатта десең де,

Жалығып, жалқауланып жатасың.

Алланың адал ризығын жесең де,

Арамды әдейі іздеп татасың.

Сыртыңды сыланасың өң беріп,

Ішіңнің түзетпейсін қатасын.

Айламен алдағанды жөн көріп,

Адамды аң орнына атасың.

Жалғанның бір пайдасын көргенде,

Арланбай, арыңды да сатасың.

Алланың ақ өлімі келгенде,

Амалсыз қара тастай қатасың»

        «Байкен» мешітінің

  бас имамы

Жұмабаев Данияр