ҚАЗАҚ ЖЫРАУЛАРЫ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ ШАРИҒАТ
Меңдіқара ауданы
Алматы Астана Шымкент Ақсай Ақсу Ақтау Ақтөбе Актогайский район Алтынсарин ауданы Алға Амангельдинский район Арал Арқалық Арысь Атасу ауылы Атбасар Атырау Аягөз Аққулы ауданы Байқоңыр Байғанин ауданы Балқаш Баянауыл ауданы Бейнеу Бәйдібек ауданы Денис ауданы Ембі Ертіс ауданы Еңбекшіқазақ Жітіқара ауданы Жалағаш кенті Жаңаөзен Жаңатас Жангелді ауданы Жаркент Жаңақорған кенті Жаңқала Жезді кенті Жезқазған Жетісай Жосалы Жосалы кенті Жәйрем Жәнібек Зайсан Индер Исатай ауданы Қарағанды Қаскелең Келес ауданы Кентау Көкшетау Қонаев Қостанай Қосшы Құлсары Курчатов Қызылорда Көкпекті ауданы Ленгер Лисаков Май ауданы Майқайын кенті Маханбет ауданы Мақат Меңдіқара ауданы Миялы Мойынқұм ауылы Мырзакент кенті Мәртөк ауданы Науырзым ауданы Ойыл ауданы Ордабасы ауданы Отырар ауданы Павлодар Петропавл Риддер Рудный с.Мангистау Сайрам ауданы Сайқын Сарыағаш Сарыкөл ауданы Сарыөзек Сәтпаев Сауран ауданы Семей Созақ ауданы Солнечный Степногорск Сырым ауданы Тайынша Талғар Талдықорған Тараз Таран ауданы Текелі қаласы Темиртау Тереңкөл ауданы Тереңөзек кенті Теңіз кен орны Түркістан Түлкібас кенті Узынагаш Орал Өскемен Федеров ауданы Форт-Шевченко Хромтау Целиноград ауданы Чапаев Шамалған ауылы Шу Шал ақын ауданы Шалқар Шарбақты ауданы Шардара Шетпе Шиелі кенті Шұбарқұдық Ырғыз ауданы Екібастұз Қазығұрт Қамысты ауданы Қандыағаш Қарабалық ауданы Қаражал Қарасу ауданы Қаратау Қарғалы Қобда ауданы Қордай Құрманғазы ауданы Құрық Үржар ауданы Үшарал Ұзынкөл ауданы Әйтеке би ауданы Әйтеке би кенті Әулиекөл ауданы
Таң 06:37
Меңдіқара ауданы
Алматы Астана Шымкент Ақсай Ақсу Ақтау Ақтөбе Актогайский район Алтынсарин ауданы Алға Амангельдинский район Арал Арқалық Арысь Атасу ауылы Атбасар Атырау Аягөз Аққулы ауданы Байқоңыр Байғанин ауданы Балқаш Баянауыл ауданы Бейнеу Бәйдібек ауданы Денис ауданы Ембі Ертіс ауданы Еңбекшіқазақ Жітіқара ауданы Жалағаш кенті Жаңаөзен Жаңатас Жангелді ауданы Жаркент Жаңақорған кенті Жаңқала Жезді кенті Жезқазған Жетісай Жосалы Жосалы кенті Жәйрем Жәнібек Зайсан Индер Исатай ауданы Қарағанды Қаскелең Келес ауданы Кентау Көкшетау Қонаев Қостанай Қосшы Құлсары Курчатов Қызылорда Көкпекті ауданы Ленгер Лисаков Май ауданы Майқайын кенті Маханбет ауданы Мақат Меңдіқара ауданы Миялы Мойынқұм ауылы Мырзакент кенті Мәртөк ауданы Науырзым ауданы Ойыл ауданы Ордабасы ауданы Отырар ауданы Павлодар Петропавл Риддер Рудный с.Мангистау Сайрам ауданы Сайқын Сарыағаш Сарыкөл ауданы Сарыөзек Сәтпаев Сауран ауданы Семей Созақ ауданы Солнечный Степногорск Сырым ауданы Тайынша Талғар Талдықорған Тараз Таран ауданы Текелі қаласы Темиртау Тереңкөл ауданы Тереңөзек кенті Теңіз кен орны Түркістан Түлкібас кенті Узынагаш Орал Өскемен Федеров ауданы Форт-Шевченко Хромтау Целиноград ауданы Чапаев Шамалған ауылы Шу Шал ақын ауданы Шалқар Шарбақты ауданы Шардара Шетпе Шиелі кенті Шұбарқұдық Ырғыз ауданы Екібастұз Қазығұрт Қамысты ауданы Қандыағаш Қарабалық ауданы Қаражал Қарасу ауданы Қаратау Қарғалы Қобда ауданы Қордай Құрманғазы ауданы Құрық Үржар ауданы Үшарал Ұзынкөл ауданы Әйтеке би ауданы Әйтеке би кенті Әулиекөл ауданы
Меңдіқара ауданы
ықшамдау
Таң Күн Бесін Аср Ақшам Құптан
06:37 08:18 12:34 14:50 16:39 18:20
ықшамдау
Күнтізбе
Хижри
20 Джумада-авваль 1446
Миләди
22 қараша 2024

Мақалалар

ҚАЗАҚ ЖЫРАУЛАРЫ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ ШАРИҒАТ

| A | +

Қазақ жыраулар поэзиясы тақырыптық, мазмұндық аясында ерекше көрінетін мәселе - дін тақырыбы. Қазақтың әдебиеті ауызша дәстүрде таралуына орай, әуел бастан-ақ халық ақын-жыраулардың жалынды жырларына, ой-толғауларына үнемі құлақ түрді, оларды жадында ұстады. Діни қиссалар, ақын-жыраулардың шығармаларындағы діни мотивтегі өлең-жырлар халықты ислам дінінің рухында тәрбиелеуге, имандылық құндылықтарын нығайтуға айтарлықтай үлес қосты.

Бұл туындылар халыққа рухани бағыт-бағдар беріп, дәстүрлі дінмен үйлескен ұлттық тәлім-тәрбиенің жандануына себепкер болды. Қазақ жыраулар поэзиясы жасалған кезеңдегі Орта Азия елдерінің сөз өнерінде діннің ықпалы күшті болғаны белгілі. Қазақ жыраулар поэзиясындағы діннің жырлану ерекшелігіне назар аударылған зерттеулер көп. Қазақ жыраулары жасаған жыр үлгілерінде дін тақырыбының берілуі басқа мұсылман елдерінің әдебиетіндегідей емес. Жер мен ел мүддесін жоғары қойып жырлаған, ерлікті дәріптеген қазақ жырауларында дін тақырыбы да адамгершіліктің терең қағидаттарымен астасып жатыр. Жыраулар поэзиясында діни қағидаттар имандылық тұрғысынан түсіндіріледі. Өз дәуірінің өзекті мәселелерін сөз еткен жыраулар діни заңдылықтарды гуманистік концепциялармен қатар қойып, сол тұрғыдан жырлаған. Жыраулардың толғауларынан шариғат заңдылықтарына деген ерекше көзқарасты көреміз.

Қазақ халқының ақын-жырауларының поэзиялық мұрасында ислам діні құндылықтарының әсері ерекше білінеді. Халқымыздың сөз майталмандары діннің парыздарынан, үкімдерінен тереңінен хабардар болған. Ақын-жыраулар шығармашылығында дін исламның шарттары, моральдық-адамгершілік құндылықтар поэзиялық туынды үлгісінде жеткізілді. Қазақ ақын-жыраулары мұрасындағы діни таным іздері Орта Азияда қалыптасқан, Түркістан жұрты тұтынып келген Ислам мектебінің негізінде көрініс тапқан. Қожа Ахмет Ясауи ілімімен астасып жатқан сопылық таным – халық шығармашылығының көзі болып саналатын жыраулық дәстүр арқылы кең тарады десек қателеспейміз. «Диуани хикметті» жыр жолымен жеткізген әулие шайырдың жолы Қазақ хандығы құрылғаннан бергі дәуірлерде де жыраулық сарында көрініс тапты. Сопылық танымның мәні мен маңызы жайлы М.Мырзахметов: «Сопылық ағымның ең басты да өзекті мәселесі – хақиқатқа жету. Міне осы хақиқатқа жету жолында адам рухы жағынан тазарып, іштей пәктенгенде ғана адам камили инсани (толық адам) қалпына қол жеткізе алмақ. Осы себепті де бүгінгі күнде осы мәселе тұрғысынан қарағанда қалыптасқан ортақ таным тарих оқулығында: «Сопылық ілімде камили инсан (Абайда толық адам) рухани қалыпқа түсіру, кәмалатқа жеткізу жолындағы дүниетаным ең басты мәселе ретінде қаралады» дейді.

Жалпы дінге қатысты төрт мәселе бар: діни таным, діни сана, бұларды қамтамасыз ететін діни сенім мен діни тәжірибе. Осы төртеуі де қазақта бар. Біздің діни танымымыз фиқһта Әбу Ханифа мәзһабына, діни сенімде Матуриди ақидасына және діни тәжірибеде Ясауи хәл ілімінің қабаттарына негізделген. Осы негіз біздің ойлау жүйемізден, дүниетанымдық қабаттарымыздан, әдет ғұрпымыздан, салт дәстүрімізден көруге болады. Ясауидің хәл ілімі дегеніміз - адам туралы ілім, адамның ар-ожданы, жеке тұлғаның өз жандүниесіне үңіліп, өз бойының мінін түзететін ар ілімін қалыптастыруымен ерекшеленді. Сондай-ақ, адамның кемелдікке жетуі теориялық (шариғат) және практикалық (тариқат) таныммен өлшеніп қана қоймай, оны басынан өткеріп, өзінің хәлі арқылы рухында сезініп, ол үшін адамның Жаратушыға махаббат арқылы жетуге міндетті. Қоғамдағы моральдық-этикалық нормалардың бұзылуы – иманның әлсіздігі мен нәпсінің үстемдігінің көрінісі, ал оны қалпына келтірудің негізгі жолы - махаббат. “Ғашықсыздардың иманы да, жаны да жоқ, олар–хайуан” деген Ясауи адамды тікелей рухани құндылықтарымен тәрбиелеу арқылы иман нұрымен ақиқатқа жетелеу керектігін уағыздайды. Шығармашылығында дінге қатысты мәселелерді көп қозғаған Шал ақын (Тілеуке Құлекеұлы) өз жырында халықты құлшылық-ғибадат принциптеріне мән беруге шақыра отырып, дүниедегі тіршіліктің өткінші екендігін жеткізе білген: «Жігіттер, ғибадат қыл, маған нансаң, Намаз оқы, Алланы ойыңа алсаң, Қырық жыл қашқан ажалдан Қорқыт та өлген, Түбінде сөз сенікі, өлмей қалсаң».

Ал Қабан жыраудың «Бақыт, қайда барасың?» атты жыры ислами тәлім мен өнегеге толы туынды. «Бақыт, қайда барасың? Шариғат сөзін тыңдаған, О дүниені ойлаған, Аллалы үйге барамын. Бақыт, қайда барасың? Сыйлай білген молланы, Діннің жолы қорғаны, Бісмілләлі үйге барамын. Бақыт, қайда барасың? Үйінде тұрған Құраны, Расул Алла ұраны, Тәртіпті үйге барамын». Қабан жыраудың бұл жырында әрбір мұсылман үшін ислам дінін өмірлік бағыт-бағдар етудің мән-маңызы толыққанды түрде жеткізіліп отыр. Қазақ халқының мәдениеті мен тарихы, рухани қазынаға толы әдебиеті еліміздегі дін исламның сан ғасырлық тарихын айғақтайды. Қазақ ақын-жырауларының мұраларында имандылық, отансүйгіштік, кісілік, қайырымдылық, ізгілік, мейірімділік, т.б. құндылықтар ұлықталды. Көсемсөз иелері халықтың ақылшысы әрі жол көрсетушісі болды. Ақын-жыраулар діннен де терең хабардар бола отырып, бұқара халықты өнеге мен тәлімге толы жырларымен сусындатты.

Бұл рухани қазыналар болашақта да халық игілігі үшін қызмет ете бермек. Ислам діні туралы өткір ойлар өзіне дейінгі ақын-жыраулар поэзиясынан сұрыпталып, Абай Құнанбайұлының шығармашылығында көптеп кездеседі. Ақын: «Алланың өзі де рас, сөзі де рас, Рас сөз ешқашан да жалған болмас» - деп, өлеңмен кәлима айтып, Алланың бар екеніне сенім білдіріп, иман келтіреді. Өлеңді әрі қарай оқиық. «Көп кітап келді Алладан, оның төрті Алланы танытуға сөз айырмас»,— дейді ақын. Абайдың осы өлең жолдары арқылы Алладан түскен кітап саны біз білетіннен де көп екенін байқаймыз. Алайда, қазіргі қоғамға соның тек төртеуі (Таурат, Забур, Інжіл және Құран) жетіп, осы төрт кітаптағы ілім Алланы танытуға, оның Жалғыз екенін ұғындыруға жетелейді дейді. Сондай-ақ, ақынның айтуынша Құдыретті Алла Тағала әр қауымға жеке пайғамбар жіберіп, ол пайғамбарларға Хақты танытуға кітап түсірсе де, адам өзгеріп, қоғам жаңарса да Алла өзгермейді. Осы өлең жолдары арқылы ғұлама ойшыл Алланың жалғыз екендігін айтып, оны ұлы Құдырет Иесіне теңейді. Бұл туралы Қасиетті Құран-Кәрімнің «Ықылас» сүресінде: «Ләм иәлид уә ләм иуләд, уә ләм иәкул-ләһу куфуан ахад» – яғни, «Ол тумады да туылмаған, Оған тең келер еш нәрсе жоқ» — делінген. Абайдың «Күллі махлұқ өзгерер, Алла өзгермес» деген пайымы Құранның «Ықылас» сүресінен шыға отырып, Алланың туылмағандығын, және оның Мәңгілік екендігін айтып ұлықтайды. Абай: Алланың, пайғамбардың жолындамыз, Ынтамызды бұзбастық иманымыз. Пайда, мақтан, әуесқой — шайтан ісі, Кәні біздің нәпсіні тыйғанымыз? — деп, дүниеқорлыққа, байлық соңына түсіп, халықтан бөлініп, діннен адаспауға шақырады. Дінбұзарлар мен мұнафиқтардың о дүниедегі тартар жазасын Құран мен хадиске сүйене отырып мәлімдейді. Абайдың бұл өлеңді жазудағы негізгі мақсаты оны сипаттау емес, жан-тәнімен беріле сүю, ғашықтық деген шешімге келген яғни Хақты сүюді, Оның махаббатпен жаратқан перзенті — адамзатты сүюді насихаттау болып табылады.

Жыраулар поэзиясы қазақ халқының ар-ожданды, ел қорғауды бірінші орынға қоятынын, дәстүрлі дінге берік екенін байқатады. Мысалы, Үмбетей жырау былай айтып кеткен: Дін мұсылман баласы Адамдықтан жерімес, Тіл мұсылман, қарашы, Арамдықтан шегінбес. Дәніккесін бұл шіркін Адал бір дәм жегізбес! – деп адамдықтан аттамай, нағыз мұсылман болуға, арамдықтан аулақ жүруге шақырады. Жыраудың ойынша, тек тілмен ғана айтып, жүрегіне Құдайды ұялата алмаған мұсылман "харамнан" бойын алыстата алмаған дінсізбен тең. Ал, атақты жырау Қазтуған өзінің ерлік пен өрлікке, қажыр мен қайратқа толы жырларында Алланы естен шығармаған, оның құдіретін барынша сезінген, ол «Мадақ» жырында былай: «Бұлыт болған айды ашқан, Мұнар болған күнді ашқан, Мұсылман мен кәпірдің, Арасын бұзып дінді ашқан, Сүйіншіұлы Қазтуған!» – деп толғаған. Бір ауыз сөзінің өзі жыраулардың дінді қаншалықты құрмет тұтқаны жайлы мағлұмат береді. Жыраудың осы туындысына зер сала қарасақ, оның Ислам жолында еш тайынбайтынын, өз діні үшін ғазиз өмірін де арнайтынын көреміз. Қазтуған ақын Қожа Ахмет Ясауи жолымен жүріп, көпке қызмет етуді, ел үшін игілікті іс атқаруды борышым деп санайтын сияқты. Тіпті, өлеңінің соңында өз аты-жөнін айтуы да сопы ақынға бір табан жақындай түскендей әсер қалдырады.

Жиембет Бартоғашұлы Есім ханның беделді биі, кеңесшісі әрдайым ханға есіне өткенді салып, Құдайдан қорқуға шақырып, тәубешіл болуға үндеп отырған. Өзі де жырларында бір Аллаға сыйынып, құлшылық пен тіршілікті ұштастыра үйлесімді өмір сүруді уағыздаған. Бұл жағдай ақынның мына бір өлеңінде айқын көрініс тапқан: «…Бастап келген өзге емес, Жиембет сынды биің-ді. Малын салып алдына, Әр саладан құйылды, Он екі ата Байұлы Бір тәңірге сыйынды» – деген толғауына байқауға болады. Жергілікті халық арасына ислам еш зорлық-зомбылықсыз бейбіт жолмен таралды. Ислам діні қазақ халқына тікелей уағыз-насихаттан гөрі ел арасында ауызба-ауыз жеткізілген діни әдебиет, қисса-дастандар мен жыр-термелер арқылы жақсы тараған. Діни қиссалар, ертегілер мен аңыз-әңгімелердегі кейіпкерлердің өмірлері, адамгершілік принциптері, дін жолындағы жанкештілігі тыңдаушыларды баурап, исламға алып келді. Оқиғалар желісін Құраннан алатын діни қиссалар ислам дінінің таралуына зор ықпалын тигізді. Қарапайым халық қисса-дастандар арқылы діннің негіздерімен танысты.

 

Бақтияр Қасымалиев

"Ақсай" мешітінің бас имамы

 

ДЕРЕККӨЗІ Azan.kz

Ислам ақпараттық-ағарту порталы 

Предыдущий Следующий
ТЕМЕКІНІҢ ХАРАМДЫҒЫНА БАЙЛАНЫСТЫ ДӘЛЕЛДЕР ДӘРЕТСІЗ ЕМІЗІЛГЕН СҮТ

Оқырмандардың пікірі (0)

Қызықты тақырыптар

Ихсан ілімі ӘКЕ БАТАСЫМЕН ҰРПАҚ КӨГЕРЕДІ
Халқымызда ғасырдан-ғасырға сақталып келе жатқан дәстүрдің бірі – бата беру. «Жаңбырмен жер көгерер, батамен ел көгерер» деген мақалдың мәні осында жатса керек. Өйткені, біз ұрпағымызды инабаттылыққа, адамгершілікке, үлкенге құрмет, кішіге ізет көрсетуге үйретіп, өнегелі өмір салтын қалыптастыруға ұ...
Ихсан ілімі ЫҚЫЛАС - ҚҰЛШЫЛЫҚТЫҢ НЕГІЗІ
Хәкім Абай қара сөзінде: «Махшарға барғанда Құдай тағала қажы, молда, сопы, жомарт, шейіт - соларды қатар қойып, сұрар дейді. Дүниеде ғиззат үшін, сый-құрмет алмақ үшін қажы болғанды, молда болғанды, сопы болғанды, жомарт болғанды, шейіт болғандарды бір бөлек қояр дейді. Ахиретке бола, бір ғана Құда...
Ихсан ілімі Ихсан ілімінің мәні
Жыл басында Бас мүфти басымдық берілетін жеті бағытты бекіткен болатын. Солардың бірі – Ихсан рухани тәрбие негізі атты бағыт. Бас мүфти Наурызбай қажы Тағанұлы бастамасымен қолға алынған бұл бағыттың басты мақсаты – Исламның биік көрінісін танытатын Ихсан ілімі туралы халықты ақпараттандыру, көзі қ...
Ихсан ілімі ИХСАН ІЛІМІ ЖӘНЕ РИЯ МӘСЕЛЕСІ
Бүгінгі ақпараттық және ксерокөшірме технологиясы дамып, әлеуметтік өмірдің барлық қыры әлемжеліленіп жаһанданған заманда риясыз шынайылық, төлтума немесе түпнегіз (оригинал) дүние тапшылыққа айналып барады....
Ихсан ілімі Рия кейбір күнәдан қауіпті
Бүгінде Бас мүфти Наурызбай қажы Тағанұлының бастамасымен барлық өңірде Ихсан ілімі кеңінен насихатталуда. Ихсан сөзі ізгілік, игілік, жақсылық деген мағынаны аңғартса, шариғаттағы мәні әр нәрсені кемел, көркем түрде орындау дегенді білдіреді. Осы ретте Ихсан ілімінде ықыластың алар орны туралы аз-к...
Ихсан ілімі Ихсан адамды жамандықтан алыстатады
Бас мүфти Наурызбай қажы Тағанұлының жетекшілігімен жарыққа шыққан «Ихсан – рухани тәрбие негізі» кітабы Қазақстанның Тұңғыш Президенті – Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың бастамасымен қолға алынған «Рухани жаңғыру» бағдарламасына үлес қосатын үлкен еңбек дер едік. Сонымен қатар бұл кітап мұсылман жамағ...
ықшамдау
Күнтізбе
Хижри
20 Джумада-авваль 1446
Миләди
22 қараша 2024
Намаз уақыттары
қазір

Таң 06:37

Имсакқа дейін 01:38

Признаки любви к Пророку ﷺ

<script>alert(a)</script>

X
28 қыр. 2024

Обязанности мужчины перед своей семьей

А как же быть женщине, такой как я, которая рано вышла замуж, работала вплоть до родов, собирала каж

Лейла
28 қыр. 2024

Обязанности мужчины перед своей семьей

А как же быть женщине, такой как я, которая рано вышла замуж, работала вплоть до родов, собирала каж

Лейла
28 қыр. 2024
Created with Sketch. {{!-- --}} {{!-- --}} {{!-- --}} Created with Sketch. Asset 1mdpi