Әл-Фарабиді тану – заман талабы
Алматы
Алматы Астана Шымкент Ақсай Ақсу Ақтау Ақтөбе Актогайский район Алтынсарин ауданы Алға Амангельдинский район Арал Арқалық Арысь Атасу ауылы Атбасар Атырау Аягөз Аққулы ауданы Байқоңыр Байғанин ауданы Балқаш Баянауыл ауданы Бейнеу Бәйдібек ауданы Денис ауданы Ембі Ертіс ауданы Еңбекшіқазақ Жітіқара ауданы Жалағаш кенті Жаңаөзен Жаңатас Жангелді ауданы Жаркент Жаңақорған кенті Жаңқала Жезді кенті Жезқазған Жетісай Жосалы Жосалы кенті Жәйрем Жәнібек Зайсан Индер Исатай ауданы Қарағанды Қаскелең Келес ауданы Кентау Көкшетау Қонаев Қостанай Қосшы Құлсары Курчатов Қызылорда Көкпекті ауданы Ленгер Лисаков Май ауданы Майқайын кенті Маханбет ауданы Мақат Меңдіқара ауданы Миялы Мойынқұм ауылы Мырзакент кенті Мәртөк ауданы Науырзым ауданы Ойыл ауданы Ордабасы ауданы Отырар ауданы Павлодар Петропавл Риддер Рудный с.Мангистау Сайрам ауданы Сайқын Сарыағаш Сарыкөл ауданы Сарыөзек Сәтпаев Сауран ауданы Семей Созақ ауданы Солнечный Степногорск Сырым ауданы Тайынша Талғар Талдықорған Тараз Таран ауданы Текелі қаласы Темиртау Тереңкөл ауданы Тереңөзек кенті Теңіз кен орны Түркістан Түлкібас кенті Узынагаш Орал Өскемен Федеров ауданы Форт-Шевченко Хромтау Целиноград ауданы Чапаев Шамалған ауылы Шу Шал ақын ауданы Шалқар Шарбақты ауданы Шардара Шетпе Шиелі кенті Шұбарқұдық Ырғыз ауданы Екібастұз Қазығұрт Қамысты ауданы Қандыағаш Қарабалық ауданы Қаражал Қарасу ауданы Қаратау Қарғалы Қобда ауданы Қордай Құрманғазы ауданы Құрық Үржар ауданы Үшарал Ұзынкөл ауданы Әйтеке би ауданы Әйтеке би кенті Әулиекөл ауданы
Бесін 11:41
Алматы
Алматы Астана Шымкент Ақсай Ақсу Ақтау Ақтөбе Актогайский район Алтынсарин ауданы Алға Амангельдинский район Арал Арқалық Арысь Атасу ауылы Атбасар Атырау Аягөз Аққулы ауданы Байқоңыр Байғанин ауданы Балқаш Баянауыл ауданы Бейнеу Бәйдібек ауданы Денис ауданы Ембі Ертіс ауданы Еңбекшіқазақ Жітіқара ауданы Жалағаш кенті Жаңаөзен Жаңатас Жангелді ауданы Жаркент Жаңақорған кенті Жаңқала Жезді кенті Жезқазған Жетісай Жосалы Жосалы кенті Жәйрем Жәнібек Зайсан Индер Исатай ауданы Қарағанды Қаскелең Келес ауданы Кентау Көкшетау Қонаев Қостанай Қосшы Құлсары Курчатов Қызылорда Көкпекті ауданы Ленгер Лисаков Май ауданы Майқайын кенті Маханбет ауданы Мақат Меңдіқара ауданы Миялы Мойынқұм ауылы Мырзакент кенті Мәртөк ауданы Науырзым ауданы Ойыл ауданы Ордабасы ауданы Отырар ауданы Павлодар Петропавл Риддер Рудный с.Мангистау Сайрам ауданы Сайқын Сарыағаш Сарыкөл ауданы Сарыөзек Сәтпаев Сауран ауданы Семей Созақ ауданы Солнечный Степногорск Сырым ауданы Тайынша Талғар Талдықорған Тараз Таран ауданы Текелі қаласы Темиртау Тереңкөл ауданы Тереңөзек кенті Теңіз кен орны Түркістан Түлкібас кенті Узынагаш Орал Өскемен Федеров ауданы Форт-Шевченко Хромтау Целиноград ауданы Чапаев Шамалған ауылы Шу Шал ақын ауданы Шалқар Шарбақты ауданы Шардара Шетпе Шиелі кенті Шұбарқұдық Ырғыз ауданы Екібастұз Қазығұрт Қамысты ауданы Қандыағаш Қарабалық ауданы Қаражал Қарасу ауданы Қаратау Қарғалы Қобда ауданы Қордай Құрманғазы ауданы Құрық Үржар ауданы Үшарал Ұзынкөл ауданы Әйтеке би ауданы Әйтеке би кенті Әулиекөл ауданы
Алматы
ықшамдау
Таң Күн Бесін Аср Ақшам Құптан
05:31 06:51 11:41 14:43 16:25 17:46
ықшамдау
Күнтізбе
Хижри
20 Джумада-авваль 1446
Миләди
22 қараша 2024

Мақалалар

Әл-Фарабиді тану – заман талабы

| A | +

Әбу Насыр әл-Фараби – адамзат біліміндегі көптеген салада терең ізін қалдырған ортағасырлық ұлы ойшыл саңылақтар тобындағы көрнекті өкілдердің бірі. Әлемдік мәдениет тарихында ол Шығыс Аристотелі әрі ортағасыр әлеміне табиғатты, адамзаттық қоғам мен адам жанын зерттеудің құпия пердесін ашушы Ұстаз ретінде танымал.

 

Әбу Насыр Мұхаммед ибн Мұхаммед ибн Тархан әл-Фараби Қорасан өлкесiнен Бағдат шаһарына келiп, Әбу Башир Матта ибн Юнустiң жетекшiлiгiмен философия мен логика саласына ден қояды.

 

Әл-Фараби Харран шаһарының христиан философы Юхан ибн Хайланның еңбектерiмен де таныс едi. Ол Бағдат шаһарында Аристотель еңбектерiмен шұғылданып, оны жетiк меңгерген маманға айналды.

 

Әл-Фарабидiң еңбектерi артып, танымал болған шағында әмiршi Сәйф әд-Дәулә Әбу әл-Хасан Әли ибн Абдулла ибн Хамдан әт-Тағлаби оны Дамаск шаһарына шақыртып, құрмет көрсетедi. Оған өзiнiң сарайынан қызмет бередi.

 

Ибн Әбу Усайб‘а (288 хижра жылында дүние салған) өзiнiң «‘уиюн әл-әнба’ фи табақат әл-әтибба’» атты кiтабында кейбiр ғалымдардың қолжазбаларында әл-Фараби Египетке 337 хижра жылында кетiп, кейiн Дамаскiге оралған. Сөйтiп Сәйф әд-Дәулә дәуiрiнде, 339 хижра жылы ережеп айында дүние салды деген дерек келтiредi.

 

Ғалымның жаназасына қасына он бес нөкерiн ерткен Дамаск әмiршiсi Сәйф әд-Дәуләнiң өзi қатысады. Әл-Фараби Сәйф әд-Дәуләдан күнiне бар болғаны төрт күмiс дирһам алып отырғандығы хақында хабарлар бар. Бұл бiр күндiк тiршiлiк қажеттiлiгiне ғана жететiн ақша. Әрине, ғалымды дүние iсi қызықтырмаған. Сондай-ақ ол түн мезгiлiнде күзетшiлерге барып, шырақ жарығында оларға өз еңбектерiн оқып тұрған деседi.

 

Сейф әд-Дауләнің Фарабиге құрметі ерекше болған. Ол ғалым үшін сарайда барлық жағдай жасауға әзір тұрған, бірақ Фараби қанағатшыл және барына шүкір ететін жан еді. Оның бұл әрекеті расында әл-Фарабидің ұстанған жолы, өмір сүру әдісі сопылық әдіс деген пікірді нақтылай түсетін сияқты.

 

Өйткені, жалпы араб деректерінде де ғалымның сопылық өмір сүру әдісін құптағандығы айтылады. Сол себепті ғалым сұлтан сарайында тұрса да өте қарапайым әрі үнемшіл ғұмыр кешкен. Әйтпесе, Сейф әд-Даулә әл-Хамадани өзінің ғалымдарға деген қамқорлығы әрі жанашырлығымен танылған тұлға. Ол кісі ғалымдарды таршылықта қалдырмай демеп жүрген.

 

Кеңес өкіметі саясатының ықпалымен басқа салалардағы сияқты фарабитануға қатысты әдебиеттерде де ғалымның діни дүниетанымы тиісті деңгейде қамтылмады. Енді бұл мәселе орыс әдебиетімен ғана шектелмей араб, түрік, парсы және т.б. шет тілдеріндегі деректермен жұмыс жасай алатын жас ғалымдардың еншісінде.

 

Танымал фарабитанушы М. Хайруллаев «Фарабидің дүниетанымы» атты шығармасында ортағасыл ойшылы жайында мынадай мәлімет келтіреді: «Бір күні әл-Фараби Дамаск базарына барады. Мұнда тісімен тері тартып отырған сымбатты жас етікшіні көреді. Әлгі жігіттен: «Мұндай ыждағатпен істеген жұмысың үшін күніне қанша аласың?» – деп сұрайды. Ол: «Екі дирһам», – деп жауап береді. Мүны аяған ғалым күніне сарайдан алатын 4 дирһамын осы жігітке беріп отырған екен. Бұл жігіт ұстаздың сұхбатшысы болыпты».

 

Сол сияқты Байһақидің шығармасынан байқағандай, философтар туралы аңыз әңгімелер сол дәуірлердің өзінде-ақ қалыптасқан. Тіпті мұндай әңгімелердің авторлары анық анахронизмдердің алдында да тоқтамаған. Сол сияқты «Философтардың мінезі туралы» атты бір кітапта буддалық Исмайл ибн Аббад уәзірдің әл-Фарабимен кездесуі туралы аңыз айтылады.

 

Уәзір (938 ж. туылған) біраз уақыттан бері әл-Фарабимен (950 ж. өлген) жүздесе алмай жүрген екен. Тіпті оны ертіп келген адамға марапат тағайындап та қойыпты. Күндердің бір күнінде әл-Фараби уәзірдің үйіне түркі киіммен келеді. Қонақтар мұны келемеждеп күлкіге айналдырып, оны сарайға кіргізген күзетті сөгеді. Біраз уақыттан соң әл-Фараби ішекті аспапта ойнап, отырғандардың барлығын терең ұйқыға жібереді. Аспапқа «Әбу Насыр келді, сендер оны күлкіге айналдырдыңдар. Ол сендерді ұйықтатты да жоқ болды» деп жазып кетіпті. Уәзір өмірінің соңына дейін осы оқиғаны ұмыта алмапты («Фарабидің дүниетанымы және оны философия тарихына әсері» кітабынан).

 

Кейін музыка аспабындағы бұл жазуды көрген уәзір: «Нығмет құпиясына қол жеткізгенің сол-ақ екен, оның ғайып болғанын білмей де қаласың», – депті. Уәзір әл-Фарабиді қанша іздегенімен оны таба алмапты. Себебі ол мәжілістен шығып, Дамаскіге жолға шығыпты.

 

Сондай-ақ әл-Фараби күшті және ержүрек адам еді. Ол жебені жақсы тартқан, атқан оғы нысанаға дәл тиеді деседі. Әрине, автордан авторға, кітаптан кітапқа өтіп, фольклорлық материал сияқты халық арасында кең тараған бұл әңгімелер әл-Фарабидің ғылыми өмірбаянын құру үшін нақты дерек бола алмасы анық.

 

Дей тұрса да, бұлар осындай Шығыстың ғұлама тұлғалы ғалымының мінезі, оның қызығушылығы мен өмірі туралы белгілі дәрежеде үзінділер қалыптастырады. Бұл әңгімелерде халықтың әл-Фарабиге деген ыстық махаббаты байқалады.

 

Әл-Фараби – энциклопедист. Ол логика мен көптеген теориялық ғылымдар жайындағы еңбектердiң иесi. Ғалымның логика, философия және т.б. салаларға қатысты жазған өзiнiң еңбектерi де бар. Олардың кейбiрiн атап өтсек болады: «Қысқаша логика кiтабы», «Сөздер мен әрiптер», «Азаматтық саясат», «Поэтика», «Логика iлiмiне кiрiспе», «Өлшемдер жайындағы кiтап», «Қысқаша философия кiтабы», «Философия сөзiнiң мағынасы жайында», «Азаматтық қоғам жайындағы кiтап», «Қиялдағы геометрияға кiрiспе кiтабы», «Өлең мен ырғақ жайындағы сөз», «Жұлдыздардың қозғалысы жайындағы сөз», «Химия өнерi жайындағы сөз», «Субстанция туралы», «Жалинусқа (Галенге) қарсы айтылған сөз…», «Иләһи ғылым», «Ғылымдардың жiктелуi», «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарасы туралы кiтап» және т.б.

 

Данышпан әл-Фарабиді әлі де жақыннан тану, оны өскелең ұрпаққа насихаттау – заман талабы. Оның гуманитсік ойлары, бақытты мемлекет құру идеялары, әділ басшы, көреген имам, дана ойшыл, ізгілік, ізетті қоғам, үлгілі азамат сияқты т.б. зерделеген адамгершілік ұғымдары барлық уақытта өзекті болып қала бермек.

 

Жалғас САДУАХАСҰЛЫ

философия ғ.к., дінтанушы

kazislam.kz

Предыдущий Следующий
Талғат Омаров: Әрбір жанға үміт сыйлағымыз келеді Темірбек ПЕРНЕБЕКҰЛЫ: Мұсылманның бірлігі

Оқырмандардың пікірі (0)

Қызықты тақырыптар

Ғұламалардың өмірбаяны Б.Әлиұлы – Берке ханның ұстазы Сейфуддин әл-Бахарзи
Сейфуддин әл-Бахарзи шамамен һижриша 586 (1190) жылы қазіргі Иран жеріндегі Бахарз қаласында дүниеге келді. Толық аты-жөні – Сейфуддин Әбул-Мағали Сағид ибн әл-Мутаһһар ибн Сағид ибн Әли әл-Қаиди әл-Бахарзи (Сияру Әғламин-Нубала, 23-том, 363-бет). Діни білімнің бастапқы тәлімдік кезеңін Бахарздағы ұ...
Ғұламалардың өмірбаяны Гете: Сонымен біз Исламда қалуға тиіспіз...
«Мен мұсылманмын» деп әлемге жар салмаса да Гетенің шығармаларынан оның Исламның рухани құндылықтарына деген қатынасы айқын аңғарылады. Оның өмірлік ұстанымдары, әлемге деген көзқарасы өмірдің мәні туралы толғаныстары, адам мен Алланың арақатынасы туралы пайымдаулары осы мәселелер жөніндегі Ислам тұ...
Ғұламалардың өмірбаяны Отырар өлкесінің ойшылы
Отырар маңында бірнеше қамалдар мен бекіністер болған. Солардың бірі – Сырдария бойындағы Зернүк қамалы. Арабтар оны «Зарнудж» (Зернүдж) деп жазған. Сол жерден шыққан  бір ойшыл туралы  жаңа да тың деректерге оқушы назарын аударайын....
Ғұламалардың өмірбаяны Рәтбек қажы НЫСАНБАЙҰЛЫ: ОРТА АЗИЯДАН БӨЛІНІП, ДІН ДЕРБЕСТІГІН АЛДЫҚ
Құрметті, хазірет! Өзіңіздің бас болуыңызбен құрылған Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының 30 жылдық мерейтойы құтты болсын! Сұхбатымызды қазіргі Діни басқарманың бастауында тұрған Орта Азия және Қазақстан мұсылмандары діни басқармасы жайлы баяндаудан бастасақ. Бұл басқарма Екінші дүниежүзілік ...
Ғұламалардың өмірбаяны Абай. «Китаб тасдиқ» немесе қазақ білмеген тарих
Жүз жылдың жүзі болды Абай мұрасын азық қып келе жатқанымызға. Әлі де тамырын қопарып, танып болдық деп айта алмаймыз. Жұмбақ жанның сыры шын мәнінде оңай болмай шықты. Сөзімізге тұздық қылғалы отырған туындының бірі – «Китаб тасдиқ». Аталмыш шығарманың  біз осы күнге дейін түпнұсқа мәтінін оқымай, ...
Ғұламалардың өмірбаяны Қазақтың төрт қазиі
Биыл – Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының (ҚМДБ) құрылғанына 30 жыл. Діни басқарма қалай құрылды? Бастауында кімдер тұрды?
ықшамдау
Күнтізбе
Хижри
20 Джумада-авваль 1446
Миләди
22 қараша 2024
Намаз уақыттары
қазір

Бесін 11:41

Екінтіге дейін 01:50

Признаки любви к Пророку ﷺ

<script>alert(a)</script>

X
28 қыр. 2024

Обязанности мужчины перед своей семьей

А как же быть женщине, такой как я, которая рано вышла замуж, работала вплоть до родов, собирала каж

Лейла
28 қыр. 2024

Обязанности мужчины перед своей семьей

А как же быть женщине, такой как я, которая рано вышла замуж, работала вплоть до родов, собирала каж

Лейла
28 қыр. 2024
Created with Sketch. {{!-- --}} {{!-- --}} {{!-- --}} Created with Sketch. Asset 1mdpi