УАҚЫП – САУАПТЫ ІС, МӘҢГІЛІК ИГІЛІК

Ислам діні – адам өмірінің барлық саласын қамтитын кемел жүйе. Ондағы әлеуметтік әділеттілік, өзара жәрдем және мейірімділік қағидалары қоғамның тұрақты дамуына бағытталған. Сол құндылықтардың ішінде ерекше орын алатын жүйенің бірі – уақып (вакф) институты. Уақып – тек қайырымдылықтың бір түрі ғана емес, ол қоғамның рухани, әлеуметтік және экономикалық өмірін өркендететін мәңгілік механизм.

Бүгінгі таңда уақып ұғымы кей қоғамдарда әлсіреп, өз маңызын жоғалтып бара жатқанымен, оның Ислам өркениетін қалыптастыруда атқарған рөлі айрықша. Сондықтан уақып жүйесін қайта зерделеу – заман талабы.

Уақып деген не?

Тілдік мағынасы: «Уақып» сөзі «уақафа» түбірінен шыққан, яғни «тоқтату, тыйым салу, ұстап қалу» дегенді білдіреді.

Шариғаттағы анықтамасы: Уақып – негізді (мал-мүлікті) тоқтатып қою да, оның пайдасын жолға (қайырымдылыққа) бағыттау. Яғни, пайдасынан үздіксіз адамдар пайдалана беретін малды иеліктен шығармай, негізін сақтап қалу. Мысалы: үйлерді, жерлерді, дүкендерді жалға беру арқылы пайда алу т.б.

Уақыптың маңыздылығы

Уақып жүйесі – Исламдағы әлеуметтік тәкаппарлықтың ең күшті құралдарының бірі. Оның діни, экономикалық, әлеуметтік және мәдени өлшемдері бар. Ол мейірімділікті, ынтымақты, беру мәдениетін нақты көрінісінде көрсетеді. Уақып өмірдің барлық саласын қамтыған. Алайда орасан зор пайдасына қарамастан, қазіргі мұсылмандар арасында уақып ұғымы дерлік ұмытылып бара жатыр!

Уақыптың пайдасы

Уақып жүйесі ғасырлар бойы мұсылман қоғамының дамуына үлес қосты. Ең басты пайдасын былайша қысқаша бөлуге болады:

• Аллаға жақындаудың және Оның разылығын алудың жолы, үздіксіз сауабы бар садақа-жәрияның бір түрі.
• Мешіттерді, мектептерді, кітапханаларды, қайырымдылық мекемелерін салу және оларды үздіксіз қаржыландыру.
• Жетімдерді, жесірлерді, кедейлерді, мұқтаждарды барлық қажеттілігімен қамтамасыз ету.
• Қоғамдағы денсаулық сақтау қызметтерінің деңгейін көтеру: ауруханалар, емханалар, медициналық пункттер салу (әсіресе босқындар лагерлерінде жылына мыңдаған мұсылман пайдаланады).
• Қоғам мүшелері арасында тәкаппарлық пен байланысты нығайту, баршаны ынтымаққа шақыру.
• Мемлекет экономикасын қолдау және қоғамдық нысандарды жақсарту.

Уақыптың шарттары

Уақыптың дұрыс болуы үшін белгілі рүкіндері мен шарттары болуы керек:

1. Уақып қоюшы (уақиф): Мал иесі болуы тиіс. Одан: балиғатқа жету, ақыл-есі дұрыс болу, кәміл ақыл иесі болу, өз малында еркін иелік ету құқы бар болу және қарыздарға батпаған болу талап етіледі.
2. Уақып етілетін мал: Уақифтің толық меншігінде болуы керек әрі пайдаланыла берсе де негізі жойылмайтын, ұзақ сақталатын нәрсе болуы шарт. Сондықтан тамақ сияқты бір рет пайдаланылып бітетін нәрсеге уақып болмайды.
3. Уақыптан пайда алушы (мауқуф алейһ): Меншікке лайық болуы және қайырымдылық, жақсылық жолы болуы керек.
4. Сиға (сөздік рәсімдеу): Уақып қою ниетін білдіретін сөз, іс немесе жазба түрінде болуы тиіс.

Құран Кәрімдегі уақып

Фиқһ ғалымдарының көпшілігі уақыптың дұрыстығы мен қоғамды көтерудегі қажеттілігіне бірауыздан келіскен. Олар Құран аяттары мен Пайғамбар (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) хадистеріне сүйенген. Уақыпқа ишара ететін аяттардың кейбірі:

 «Кім бар Аллаға көркем қарыз беруші? Сонда Ол оған еселеп көбейтіп береді…» (Бақара, 245)

 «…Өздерің үшін қандай жақсылықты алдын ала жіберсеңдер, оны Алланың қасынан табасыздар…» (Бақара, 110)

 «…Қандай жақсылықтан жұмсасаңдар да – ата-анаға, жақын туыстарға, жетімдерге, міскіндерге, жолда қалғандарға тиесілі. Қандай жақсылық істесеңдер де, расымен Алла оны толық Білуші.» (Бақара, 215)

 «Алла жолында қандай нәрсе жұмсасаңдар да, ол толық өздеріңе қайтарылады әрі сендерге еш әділетсіздік жасалмайды.» (Әнфал, 60)

Пайғамбар (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) хадистеріндегі уақып

Әбу Һурайрадан (р.а.): Пайғамбар (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) былай деді: «Адам баласы өлгенде амалы үзіледі, бірақ үш нәрседен басқа: үздіксіз садақа (садақа-жәрия), пайдаланылатын ілім немесе өзіне дұға ететін салихалы бала». (Мүслим, 1631)

Ибн Омардан (р.а.): Омар (р.а.) Хайбарда бір жерді иеленді де, Пайғамбарға (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) келіп: «Мен ешқашан бұдан қымбат малға ие болған емеспін, не істеуімді бұйырасың?» деді. Пайғамбар (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын): «Қаласаң, негізін тоқтатып қой да, пайдасын садақа ет», - деді. Сонда Омар оны сатпайтын, сыйламайтын, мұрагерлікке қалмайтын етіп, кедейлерге, туыстарға, құлдарды азат етуге, Алла жолында, қонақтарға және жолаушыларға арнап садақа етті… (Бухари, 2772)

Тағы бір хадисте Пайғамбар (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын): «Мүміннің өлгеннен кейін де сауабы жалғасатын амалдары: үйреткен және таратқан ілім, қалдырған салихалы бала, мұраға қалдырған Құран, салған мешіт, жолаушыға салған үй, ағызған өзен, сау кезінде малынан шығарған садақа – осылардың сауабы өлгеннен кейін де жетеді» деді. (Ибн Мажә, 242)

Уақыптың түрлері

1. Жылжымайтын мүлік уақыбы: ауыл шаруашылық жерлері, мешіттер мен ғибадат орындарын салу (су, электр, жылу, салқындату жүйелерімен бірге – мұның бәрі ұзақ сақталады, сауабы үзілмейді.
2. Білім беру уақыбы: мектептер, кітапханалар салу, кітаптармен, техникамен жабдықтау, білім алушыларды қамқорлыққа алу – уақыптың ең ұлы түрінің бірі.
3. Қайырымдылық уақыбы:
   • Жетімдер мен тастанды балаларды бағып-қағу;
   • Қарттар мен мүгедектерді күту;
   • Қарызға батқандардың қарызын өтеу, қарызсыз несие беру;
   • Өзендер ашу, құдық қазу, суағарлар салу;
4. Үйлену уақыбы: Жастардың некелесуіне көмектесу, үй мәселесін шешу, той шығынын көтеру – қоғамда пәктікті таратудың маңызды жолы.
5. Денсаулық сақтау уақыбы: Ауруханалар салу, медициналық құрал-жабдықтар алу, кедей науқастарға дәрі-дәрмек беру.

Уақып – өлгеннен кейін де «тірі» болып қала беретін жалғыз амал. Уақып – бұл тек материалдық көмек емес, ол – иманның, жауапкершіліктің және қоғамға деген шынайы қамқорлықтың көрінісі. Ол адамның артында қалатын рухани мұрасы, мәңгілік игілік көзі.

Бүгінгі заманда уақып жүйесін жаңғырту – қоғамның әлеуметтік қауіпсіздігін күшейтіп, тұрақты дамуына жол ашады. Уақып – өткеннің ғана емес, болашақтың да құндылығы. Ол – сауапты іс әрі мәңгілік игілік.

Ғазиз Жүсіпов