ҚАЗАҚТЫҢ ЫРЫМ-ТИЫМДАРЫНА ҚЫРЫН ҚАРАП ЖҮРГЕН КІМДЕР?!

Әсілінде ырым-тиымдар халықтың өмірінен алынған тәжірибелік тұжырымдардан туындайды. Сонымен қоса олардың түп-тұқияны мен төркіні Ислам дінімен біте қайнасып, бірге жасасып келе жатқаны жалпақ жұртқа аян. Алайда, қазіргі кезде тың тұрпатта ойланатындар мен жат көзқарасты тықпалайтын мысалдар қоғам арасында қаптап үлгерді. Олардың оспадар ойларына сүйенсек, біздегі дәстүр-салтымыз бен әдет-ғұрпымыз мүлде қабыспайды-мыс. Анығында солай ма? Біз осы тақырып төңірегінде ойлы оқырманның таным-түсінігіне бойлап көрмекпіз.

Бұл мәселеге ат-үсті қарау жарамас. Өйткені бір ғана шетін көзқарастың өзі түрлі адасулар мен түсініспеушіліктер алып келуі бек мүмкін. Қазірдің өзінде ырым-тыйымдардың көбеюімен қатар, дәстүр-салтымызды жоққа шығарушы діни көзқарастар да қалыптасып қалды. Оның себебі неде?! Ата- салтымыздағы келіннің қайын жұртындағы жасы үлкендерге иіліп сәлем салуын Аллаға серік қосу яки «ширк» деп жүргендердің қарасы қалың. Алайда аталған жағдайлардың Ислам дініндегі мәні тым бөлек екені белгілі. «Сәлем — сөздің анасы» дейді қазақ. Келін үшін иіліп сәлем салу, үлкендердің жолын кесіп өтпеу ежелден келе жатқан игі ғұрып. Енді ислам дінін жамылған кейбір пысықайлар «Адам тек Аллаға иілуі тиіс» деп тон пішеді. Таласымыз жоқ. Бірақ бұл жерде адамға деген құлшылық элементі көрініс беріп тұрған жоқ қой. Біз осыны жіті түсінуіміз керек. Ер адамның қабырғасынан жаратылған дейтін әйел затының сәлем салуында тұрған ешқандай да сөкеттік жоқ. Бұл – Аллаға серік қосу емес, үлкен кісілерге деген құрмет. Жас келін де ертең ана атанады, ол да сондай ілтипатқа, құрметке ие болады. Бұл игі үрдіс күні бүгінге дейін ізін жойған емес. Сәлем беріп, амандық-саулық сұрасу әрбір адамның міндеті. Сондай-ақ, салтымызда жаңа түскен келінге беташар тойын жасап, ағайын-туысқа бас игізіп сәлем салдыратын да дәстүріміз бар. Тек жаңа түскен келіндер ғана емес, үлкен апа-жеңгелерімізге дейін жасы үлкен кісіге бас июі инабаттылықты, кішіпейілділікті, көрегендікті білдіреді. Атадан балаға, анадан келінге мирас болып жеткен ғұрыптарымызды осы күні басқа формада жеткізгісі келетіндер өкінішке қарай көбейді. Бүгінгі таңда атадан қалған салт-дәстүріміз ислам міндеттеріне қарама-қайшы келеді деген теріс көзқарастағы пікірлер бой көтеріп жатыр. Мәселен, бір ауылға келін түсіп, беташар тойы өткен. Бірақ, жаңа түскен келін беташар кезінде: «үлкендерге сәлем салмаймын. Өйткені, ол ең үлкен күнә — «ширкке» яғни Аллаға серік қосуға жатады» деп байбалам салған. Міне осындай мысалдардың кесірінен қоғамда түрлі сыңаржақ пікірлер желдей есіп кетеді. Дәстүрдің мәнін ұмытып, оның атқарылу формаларын жеке бас пайдасына орай бұрмалап жібергендігіміздің кесірінен опық жеп отырмыз. Мұндай жағдай діни фанатизмнің жетегінде жүргендер үшін де «іздегенге сұраған».

«Ырым» дегеніміз – адамның жаратылысты түйсінуінен, халықтың табиғатпен үйлесуінен, біте қайнасуынан пайда болған. Байқасаңыз, әрбір мәдениеттің астарында діни наным-сенім жатады. Ырым-тиымдарымыз Исламмен синтезделгендіктен, біздің халыққа ешқандай да жат емес. Айталық, келін түскенде отқа май құю, жаңа үйге кіргенде отпен аластау секілді мысалдар. Түнде далада қалып қойса, жын-жыпырдан немесе аң-құстан қорғану үшін от жағу тиімді әдіс. Өйткені ондай қауіпті күштер оттан қашады екен.

Адамды жамандықтан жылыстатып, жақсылыққа шақыратын, тазалыққа, адалдыққа, мәдениеттілікке бастайтын тәрбие құралы іспетті. «Босағаға керілме», «Босағада тұрып сәлемдеспе», «Үйді, кісіні айналып, жүгірме» деген секілді тыйымдар, күнделікті тұрмыстағы әдептілікті сақтауға байланысты айтылған. «Үйге қарай жүгірме»-нің мағынасы ертедегі тұрмыстық болмысымыздан хабар береді. Бұрынғы кездері жау шапса немесе суыт хабар жетсе, үйге әлде ауылға қарай жүгіріп, хабарлаған екен. «Уһілеме» деген де бар. Мұның мәнісі мынада – ішінде шері бар мұңды адам жиі үһілейді. Сондықтан, біреу үһілегенде жамандыққа жорылмасын деп айтылған. Сондай-ақ, Құран сүрелерінде ата-анаға "үһ" деп сөйлемеу туралы айтылады. Мұндай мәндегілер тәлімдік негіздегі ырымдар. Кейбір дәстүрлі дінімізге қарсы келетін жоралғылар да бар. Мысалы өлік шыққан үйге 40 күн шам жағып қою, «Осымен бұл шаңырақта енді өлім-жітім болмасын» деп мәйітпен бірге құлыпты қоса көму сияқтылар дініміз Исламның шариғаттарында көрсетілмеген. Бұл жөнінде Абай Құнанбаевтың «Біраз сөз қазақтың түбі қайдан шыққаны жайлы» атты еңбегінде өте орынды айтылған. Қысқаша тоқталып өтейік: «… Дүниеде не нәрсенің себебіне көзі жетпесе, сол нәрсені Құдай қылып, дін тұтатұғын әдеттердің сарқынын біз де кей жерде көргеніміз бар. Келін түскенде үлкен үйдің отына май құйып, «От ана, Май ана, жарылқа!» дегізіп бас ұрғызған секілді, «өлген әруаққа арнадық» деп шырақ жаққан секілді, жазғытұрым күн әуелі күркірегенде қатындар шөмішімен үйдің сыртынан ұрып, «сүт көп, көмір аз» дегендері секілді. Бұған ұқсаған көп еді, құдайға шүкір, бұл күнде жоғалып бара жатқанға ұқсайды» дейді хакім ақын. Ал, енді «Түнде тырнақ алуға болмайды», «Сыпырғышты тігінен қоймайды» дегендер гигиеналық тазалық үшін. Себебі түнгі күңгірт кезде алынған тырнақтың ыдысқа әлде асқа түсіп кетуі әбден мүмкін. Сыпырғыш бар лас қоқысты жиыстырады, ол тігінен қойылса, ондағы микробтардың ауаға тез таралуы ықтимал ғой?!

Кей кісілер «Қазақ ырым етеді, ырымы қырын кетеді» деп мән бермейді, бірақ оның түп-төркінінде ғылыми негіз барын да білген жөн. Мәселен шала туылған баланы мерзімді уақыты толғанша тұмақтың ішіне ұлпа мамық немесе ботаның түбітін, түйенің жабағысын орауыш етіп, керегеге байлап, күн түсетін жерде немесе қыс мезгілі болса жылы орында баққан. Бұл кәдімгі қазір медицинада қолданатын вакуум емес пе? Міне, осыны біздің халық ертеде-ақ білген. Турасын айтсақ, ырымдардың түбінде негіз бар. Тек, «Дүниенің озығы бар, тозығы бар» деп өткеннің де, жаңаның да жақсысын зерделей білген жөн.

Тобықтай сөздің түйінін тарқатар болсақ, ырым-тыйымдарға әркімнің көзқарасы әртүрлі. Солай болуы да заңдылық шығар, бәлки. Қолдайтындары да бар, ә дегеннен жоққа шығаратындар да табылады арамыздан. Қалай десек те, «қазақ» деген халық ырым-тыйымдарымен өзге халықтардан ерекшеленіп отырған. Қазіргі жаппай жаһандану кезеңінде бізді жұтылудан сақтайтын да осындай ерекше қасиеттеріміз шығар деп топшылаймын. Ал қазақтың неше жылдан бері ұстанып келе жатқан ата-салтын, дәстүрін, әдет-ғұрпын мансұқтап, халық арасында алауыздық туғызуды көздейтін кейбір «дүмшелердің» анығында басқа да мақсат-мұраттары болуы кәдік. Оны кейбір жағдайлардан көз көріп, құлақ естіп жүр. Міне сондайлардың кесірінен, қазақтың ырым-тиымына қырың қарайтын көзқарас туындайды...

Бердібеков Айдос

"Әбу Бәкір" мешітінің найб имамы