БАТАМЕН ЕР КӨГЕРЕДІ

Қазақтың бата беру дәстүрі - ғасырлардан үзілмей жеткен, шариғатқа қайшы келмейтін, ізгі ниет пен жақсылықты насихаттайтын көркем де игі ұлағат. Исламмен біте қайнасқан қазақ салтында пайғамбар сүннетіндегі дұға ету әдебі бата беру үрдісімен астасқан.  Салтымыздағы бұл тәлім тәрбиеге толы бата беру дәстүрі өзгеге жақсылық қалау, өзінен кішіге көркем өнеге көрсету, жанашырлық таныту секілді абзал қасиеттерді қамтиды. 

Халқымыз сөздің құдіретін таныған, тілдің қасиетін бағалаған, ізгі ниеттің орнын білген халық. Сондықтан да «жақсы сөз жарым ырыс»  деп, жақсылық пен татулықты көксеп, бірлік пен ынтымақты дәріптеп, ақсақалдарымыз жасы кішілерге бата берген. 

«Баталы ұлға бақ қонар» деп, әжелеріміз немерелерін жетектеп алып барып, аузы дуалы, көпті көрген қариялардан бата сұраған. Бұған мысал тарихымызда да жетерлік. Зере әжеміздің Құнанбайды ертіп апарып, Кеңгірбай биден ұлына бата алуы, Төле бидің жас кезінде 90 жастағы Жетес биден, 100 жастағы Әнет бабадан бата алғаны, Сырым батырдың бала кезінде Малайсары биден бата алуы,  Әйтеке биге 5-6 жас шамасында кіші жүздің атақты данагөйі Қосуақ бидің бата бергені, осы секілді мысалдарды төл тарихымыздан көптеп табуға болады.

Тәрбиенің бастауы болған бата сөзінде жас баланың санасы мен жүрегіне жігер мен рух құятын күш жатады. Қорғасындай қастерлі сөздер жас баланың өміріне оң әсерін тигізіп, жақсылыққа сендіріп, жанына кір жуытпайтын жалынды ұрпақтың өсуіне септігін тигізген.

   Қазақ халқы мұсылман адам өзіне тілегенді өзгеге тілемейінше толық мұсылман болмайтынын, бауырына жасаған әрбір дұғада періште де «саған да солай болсын» деп тұратындығы туралы пайғамбарымыздан (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) жеткен хадистердің мәнін жете түсінген. Дінімізде Алла Тағала мен құлының арасындағы байланыстың дұға арқылы орнайтындығы, мұсылманның қаруы, ғибадаттың негізі, діннің тірегі дұға ету екені белгілі.  Бата беру де - дұға ету деген сөз.

Қазақта бата түрлері көп. Мазмұнға бай, ішкі иірімі терең, сөздері мірдің оғындай баталар ауыз әдебиетінің жауһары іспеттес. Бабалардан жеткен асыл мұраның негізінде пайғамбар (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) сүннеті жатқандығы анық.  Біз пайғамбарымыз Мұхаммедтің (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) салмақты ой мен салиқалы амалдарға жеткізетін істерінде оның жасаған дұғаларын білеміз. Адамзаттың асылы (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) үнемі дұға жасап, басына қиын қыстау күн туса да, жорыққа шығар алдында да әскерін рухтандырып, Алладан көмек сұрап, қолын жайып дұғасын жасайтын болған.

Қазақтың да әрбір үлкен істі бастарда немесе сапарға шығарда айтатын арнайы бата үлгілері бар. Елдің ұлағатты қариясы көпшілік алдына шығып, көкке қолын жайып батасын беріп, оң нәтиже тілеп, болар істің жақсылығын сұрайтын болған. Есігінен қонағы үзілмейтін меймандос халқымыз бейсауыт жүрген адамды қонақ қылса, оны  құдайы қонақ деп ас соңында бата сұраған. Бұл да халқымыздың жолаушының дұғасы қабыл болатындығын білгендігін көрсетеді. 

Ахмет Байтұрсынұлы өзінің 1926 жылы жазған  «Әдебиет танытқыш» деп аталатын ғылыми еңбегінде бата туралы былай деп жазған. «Бата біреуге алғыс білдіргенде айтылатын сөз. Батаны ақсақал адамдар айтады. Батаны үлкендер – басы бар табақты тартуға алып келгенде де, асты жеп болғанда да бата қылады» . Ахмет Байтұрсынұлы жазғандай қазақ ғұрпында тамақтанып болған соң дастархан батасын жасау үрдісі бар. «Бірлік берсін басыңа, береке берсін асыңа, дастарханың бай болсын, қазан ошағың май болсын, төрт түлігің сай болсын, көңілің толып жай болсын, бергеннен Алла танбасын, көбейе берсін мал басың, өсе берсін жан басың» деп келетін мұндай бата үлгілерінің бірнеше нұсқаларын халық ауыз әдебиетінің мол қоржынынан кездестіруге болады. Бата сөздеріне мән берсек, олардың ұйқасты, мәнерлі, нақышты тіпті ырғақты келетінін байқаймыз. Пайғамбарымыздан жеткен дұғалардың араб тіліндегі нұсқалары да өрнекті, төгілген шешен тілден тұрады.  Қазақтың батасы да тыңдаушысын селт еткізіп, жанына жарық сәуле құятындай, адам санасына жақсылықтың дәнін егетіндей өрнекті сөздерден құралады. 

Алладан берілетін ең үлкен сый – амандық. Амандық пен есендіктің қадірін халқымыз жете сезіне білген. Тіпті әрбір бата сөзінде «жаның аман болсын», «басың аман болсын», «әуелі құдай есен ет», «мал бастарын аман ет» , «берейін бата асыңа, амандық берсін басыңа», «Әуелі Құдай оңдасын» т.б. деп келетін бата жолдары бар.  Ақ жаулықты аналарымыз бен әжелеріміз жақынын алыс жолға шығарып салғанда, жаугершілік заманда жары мен баласын аттандырып салғанда аналық ақ батасын беріп, Алладан үздіксіз дұға ететін болған. Ертеде бір сахаба соғысқа сауыт, дулығасын кимей аттанады екен. Бір күндері жорыққа шығар алдында сауытын киіп, дулығасын тағып шығыпты. Жанындағылар оның мәнісін сұрағанда ол: «Бұрын соғысқа, шайқасқа шыққанда оқ өткізбес киімдерімді кимейтін себебім- үйде анам  менің амандығымды тілеп, күндіз түні дұға етіп отыратын еді, қазір анам жоқ, қайтыс боп кетті, мен үшін тақымын қысып, Жаратқаннан амандығымды сұрап дұға қылатын анамның жоқ болғаны үшін киінуге мәжбүрмін» деген көрінеді. Перзентіне деген ризашылығын батасы арқылы жеткізген, қос алақанын жайып, ақ батасын жаудыратын қазақтың аяулы аналары көп- ақ.

Бүгінде ел шекарасын күзеткен, кірпік ілмей қасқая қарап, көк аспанымыздан көлеңке түспеуін қадағалап тұрған сақтық ұландары үшін әрбір қазақ анасы тілегін айтып, дұғасына қосып, батасын беріп отырса нұр үстіне нұр. Әр қазақты жалғыз баласына теңеген елміз ғой. Әр қазақтың амандығы - бүтін елдің амандығы. Жас өскіннің жас ғұмыры тосыннан  қиылып түспей, жаны жамандық көрмей бақытты болашаққа қадам басуына үлкендердің бата тілегінің берер шарапаты көп.

Зерделей келгенде бата қазақ халқы үшін жай сөз емес, үлкен сеніммен айтылатын, Алладан медет тілеп, жақсы күннен үміт етіп, жамандықтан қашыртатын, естіген адамның жан дүниесін байытатын ғибратты сөздер.

Ұрпақтан ұрпаққа жалғасқан бата беру үрдісі әлі күнге дейін жалғасып келеді. Елдің татулығы мен берекетін көксеген, іргенің бүтіндігін, шаңырақтың биік тұруын, бірліктің бекемдігін тілейтін баталар фольклорымызда жетерлік.

Бүгінгі күнде де үлкеннен бата алу, кішіге бата беру өте өзекті. Кеудесіне даналықтың дәні егілген, көп жасаған, ақ адал өмір сүрген, ел ардақтап, қадір тұтқан ақсақалдың батасынан қапы қалмай, өнегелі ортадан табылып, абыздардың жылы лебізін естіп, батасын алып жүру - абзал іс. «Баталы құл арымас , батасыз құл жарымас» деген халық мәтелінің өзі қазақтың дүниетанымында батаның алатын орнын көрсетеді. Сонау замандардан бері сан сүзгіден өтіп, философиялық толғаммен байытылып, шариғатпен екшеленген бата беру дәстүрі ел руханиятының негізгі бағдары болып қала бермек. 

Тыныштықбай ЯХИЯҰЛЫ,

Алматы қаласы

Абдулла мешітінің бас имамы