ҰЛТТЫҚ БІРЕГЕЙЛІКТІҢ ҮШ ҚАЙНАРЫ: ӘБУ ХАНИФА, ИМАМ МАТУРИДИ МЕН ҺӘКІМ АБАЙ

Ханафи мазхабына негізделген түркілердің Исламы Сүнниттік арқылы өркен жайды. Бұл Әбу Ханифа мен Имам Матуридидің біздің дүниетанымымыздың қалыптасуында және Исламдық түсінігіміздің құрылуында қаншалықты ықпалды болғандығын көрсетеді. Өз дінін қатты жақсы көретін түркілер сенімді бәрінен жоғары қоятын. Тіпті өз өмірін құрбан етуден тайынбайтын түркілер Исламды өзінің ұлттық болмысының ажырамас элементі ретінде ұстанды. Бұл түркілік пен Исламның бір-бірімен тығыз байланысын аңғартады. Шындығына келер болсақ, біздің ұлтымыз екі қайнардан дүниеге келген. Оның біріншісі – материалық құрылымын құраған оғыздар, ал екіншісі – оғыздардың рухын құраған Ислам діні.

Діндердің біріктіруші сипатына қарамастан, әсіресе діннің мазхаптары «қарама-қайшылық пен түсініспеушіліктерге қолайлы бір сала» ретінде назар аудартуда. Мұның ең маңызды себептердің бірін – діннің объективті тәжірибені, екінші жағынан – субъективті тәжірибені қамтитындығынан табуға болады. Дәстүр секілді сүзгіштен өткізген Әбу Ханифа көптеген ғалымдар мен фикхшылар үшін өз уақытында да, одан кейінгі кезеңдерде де көрнекті жетекші, шабыттың қайнары бола алды. Ал оның әсері ерекше бір деңгейде көрінді. Имам Ағзам Әбу Ханифаны тек осы сөздермен ғана еске алуымыз әділетсіз. Бұл тұлғаның теориялық һәм практикалық көкжиегі кең, келер ұрпаққа дәстүр мен дінді ұштастыра білген, дәлел қолдануда өзіндік әдісті ойлап тапқан ғалым.

Біздің ұлттық бірлігіміз бен ынтымақтастығымыздың негізін салған тағы бір көрнекті тұлғасы, түркі жұртының дінін, адамгершілігін, мәдени бірегейлігін, ой-өріс пен дүниетанымын қалыптастырған ұлы ғалым Имам Матуриди. Бұл имамның ілімдік және мәдени ортасындағы топтары негізінен Ханафи мазхабының мүшелері болғандықтан және өздерін тәрбиелеген ғалымдардың да Ханафи мектебін ұстанғандықтан Имам Ағзам Әбу Ханифаның ықпалы мен бағыныштылығы көптеген көзқарастарда көрініс табады. Имам Ағзамнан кейінгі үшінші буын болған маңызды ойшылдардың бірі, Ханафи бағытын ұстанушы мутакаллим, мутафаккир, мухаддис, факих және муфассир Имам Матуриди рационалистік бағытты ұстанған ғалым. Имам Ағзам Әбу Ханифа тарапынан құрылған кәламдық элементтерді ұстанып Әһли Сунна кәламының негіз салған Матуридидің ең маңызды ерекшелігі мен дәрежесі – оның Құранды өз көзқарасымен жаңаша түсіндіруінде жатыр.

Орта Азия мұсылмандары үшін Имам Ағзам Әбу Ханифа мен Имам Матуриди секілді ұлы тұлғалар қалай маңызды болса, Абай Құнанбайұлының да қазақ халқы үшін маңыздылығы үлкен. Абай Құнанбайұлы – қазақ ақын-ағартушысы, қоғам қайраткері, жаңа жазба қазақ әдебиетінің негізін салушы, композитор, ғалым. Көрнекті тұлға Құнанбай Өскенбаевтың отбасында дүниеге келген. Семейдегі медресені тәмамдаған, сондай-ақ орыс тілін де игерген. Абай Құнанбайұлы араб, парсы және басқа да шығыс тілдерін оқыды. Оның дүниетанымының қалыптасуына Шығыстың ұлы ақындары мен ғалымдарының (Фирдауси, Навои, Ибн Сина және т.б.) гуманистік көзқарастары әсер етті. Өзімен Семейде жақын болған орыс саяси қуғын-сүргінге ұшыраған ғалымдардың (Е.П. Михаэлис, Н.И. Долгополов және басқалары) әсерінен орыс әдебиеті классиктерінің шығармаларын зерттеп, қазақ тіліне аудара бастады.

Абай қазақ балаларының «заңдарды» емес, ғылымды үйрететін арнайы мектеп-интернаттарда оқуын құптайды. Дін шариғат бойынша да, біздің қазақ халқының дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары бойынша да зерттелуі қажет. Һәкім Абай өз дінін жақсы таныған көрнекті ойшыл. Абай көбінесе Исламға деген сенімді түсіну үшін адамның өміріндегі маңызы туралы сөз қозғайтын. Содан кейін ғана діннің негізгі ережелері туралы айтатын. Танымал ойшыл әрдайым адамдарды Құдайға сенуге шақырады және Ислам негіздерін терең зерттеу қажеттілігін қозғап, иманды адамның адамгершілігі туралы баяндайды.

Түркі-исламның қайнары Имам Ағзам Әбу Ханифа мен қазақилықтың қайнары Абай Құнанбайұлы болғанынан еш шүбә жоқ. Бұл тұлғалардың біздің тарихымыздағы орны ерекше. Айтқан әрбір сөздері Құран аяттары мен хадис болса, істеген әрбір амал іс-әрекеттері сүннетке сәйкес келген. Әбу Ханифа мен Матуридидің бізге жеткен дәстүрлі Исламы һәкім Абайдың «Адам бол!» философиялық қағидасымен үйлесімділігін тапты. Ұлттық бірлігіміздің үш қайнары Имам Ағзам Әбу Ханифа, Имам Матуриди мен Һәкім Абайдың үшеуі де ілім-білімге, ақыл жүгіртуге, адамның өз-өзіне сұрақ қойып, Алладан берілген үлкен несібе – ақылмен шешімін табуды әрдайым насихаттаған. Шынында да, адам белгілі бір нәрсенің парқына баруы үшін өз-өзіне сұрақ қоя алуы қажет. Оның дұрыс-бұрыстығын ажырата алатындай синтездеу қасиетін жетілдіруі керек. Қазіргі таңдағы болып жатқан келіспеушіліктердің, хаос пен еліктеушіліктің бірден-бір себебі осы.

Алматы Орталық мешітінің наиб имамы,

РАНТ мүшесі Қуаныш Әбішев