Мұхаммед пайғамбардың әдебиеттегі бейнесі
Төменде Мұхаммед пайғамбардың әдебиеттегі бейнесі туралы жазылған мақаладан ықшамдап беріліп отыр.
...Мұхаммедтің (с.ғ.с.) ардақты тұлғасы мен көркем мінезін, ерекше қасиеттері мен пайғамбарлық мұғжизасын насихаттау - мұсылман шайырларының басты назарында тұрды. Исламның алғашқы жылдарында араб тілінде жазылған мадақ жырлар бертін келе Ислам дінінің таралу аймағының кеңеюімен ажам (арабтан өзге халықтар) халықтарының әдебиетінде де көрініс тапты. Әсіресе парсы мен түркіден шыққан шайырлар Алла елшісінің асыл қасиеттерін асқақтата жырлап, мұсылман үмбетінің жүрегінде пайғамбарға деген сүйіспеншілікті оята білді.
...Осылайша Мұхаммедтің (с.ғ.с.) асыл қасиеттерін өлең сөзбен өрнектеу – түркі жазба әдебиетіндегі басты тақырыптардың біріне айналды.
.... Тіпті хадистанушы ғалым Әбу Иса Термизидің «Пайғамбардың ерекше қасиеттері» («Әш-Шәмайил ән-нәбәуийә») дейтін еңбегінде Алла елшісінің Абдулла ибн Рауаханың өлең жолдарынан мысалдар келтіріп сөйлегені туралы деректер берілген. Сондай-ақ осы еңбекте сол заман шайыры Умаййаның жыр жолдарынан жүз бәйтін тыңдаған пайғамбардың ақын өлеңдеріне жоғары баға берілгені де жазылған.
...Исламның алғашқы жылдарындағы ақындар шығармашылығын зерттеген Иран ғалымы Хакими Мұхаммед Реза пайғамбар заманында отыз үш шайыр болған десе, Сирия ғалымы Шейх Набахани Бейрутидің төрт томнан тұратын «Пайғамбарды мадақтаған өлеңдер жинағы» деген еңбегінде Алла елшісіне арнау жазған елу шайырдың өлеңдері берілген. Сондай-ақ Ирак ғалымы Уәлид әл-Ағзами өзінің «Пайғамбардың ақындары» деген еңбегінде пайғамбар заманында бір жүз он үш ақынның өмір сүргенін алға тартқан. Ал Риядта жарық көрген Әбу Исхақ әл-Қируанидің «Пайғамбар мен әділетті төрт халифа заманында Исламды үгіттеген шайырлар» атты зерттеуінде Әбубәкір, Омар, Оспан және Әли секілді төрт шадиярдың да өлең сөзге жақын болғандығы айтылған.
...Көркем шығармалардағы Алла елшісінің асыл қасиеттерінің кейбірін бірнеше бәйіт көлемінде айтып өту – нағт деп аталса, пайғамбардың өнегелі өмір жолын тұтас қамтыған туындылар – Сияр (жол, әдіс, тұлға, келбет) деген атпен жазылды. «Сирәтун-нәби» («Пайғамбар жолы»), «Сиәри нәбәуи» («Пайғамбарлық жол»), «Сияр шәріп» («Қасиетті жол») деген атпен танымал болған мұндай шығармалар мұсылмандар арасында кеңінен сұранысқа ие болған. Себебі Алла елшісінің өнегелі өмір жолын оқып-үйрену – тек сауап қана емес, сонымен бірге мұсылмандар үшін мәнді де мағыналы өмір сүрудің негізі. Хронологиялық тәртіппен, жүйелі түрде баяндалған мұндай туындылар: Алла елшісінің туылуы, пайғамбарлықтың келуі, Меккеден Мединеге һижрет етуі, Миғражға көтерілуі және дүниеден өтуі секілді негізгі бөлімдерден тұрады. Сияр шығармалар қара сөзбен (проза) де, өлең сөзбен (поэзия) де жазылды.
...Пайғамбардың ғибратты ғұмырын насихаттайтын шығармалардың бірі – мәуліт. Сөздікте «туылу, дүниеге келу» деген мағына бергенімен де, діни термин ретінде пайғамбардың туылған күнін атап өтуді айтады. Мәулітте Алла елшісінің өнегелі өмірі туралы жазылған шығармалар оқылып, мадақ жырлар айтылады. Пайғамбардың туылған күніне арнайы жазылған шығармаларды «Мәуліп шәріп» деп атайды. Әдетте мәулітте оқылатын жырлар қасида жанрының өлең құрылысымен жазылатындықтан да, кейде «Қасида» деп те аталады.
Мәуліт – синкретті жанр. Себебі мәуліт шәріптерде пайғамбарды мадақтап, салауат айтылады (нағт), ғибратты ғұмырынан үзінділер оқылады (сияр), пайғамбарлық мұғжизалары қатарында көкке көтерілгені дәріптеліп (миғражнама), ерекше қасиеттері (хилиә) мен көркем мінезі (шәмаил) насихатталады. Сондай-ақ, мәуліт белгілі бір мақам үстінде орындалып, бір сюжет не оқиға желісі аяқталар тұста пайғамбарға салауат айтылып, қошаметке тола жыр жолдары арналады:
Мархамат, қош алып тұр үмметіңіз, ей, мархамат,
Мархамат, ей, мархамат, ей, мархамат!
Мархамат бізге қабыл сүннәтіңіз, ей, мархамат,
Мархамат, ей, мархамат, ей, мархамат!
(Абдулла Жолдасұлы. «Мәуліт шәріп»)
...Дін – насихат. Үгіт-насихат дұрыс жүргізілгенде ғана дін шынайы имани сенімге ұласады. Осы жағын ескерген шайырлар пайғамбардың ардақты тұлғасын, көркем мінезі мен ерекше қасиеттерін жырлау арқылы Исламды таратуға атсалысты. Соның нәтижесінде Шығыс мұсылман әдебиетінде әуелі арнаулармен басталған бұл дәстүр ХІІ-ХV ғасырларда мазмұн, форма жағынан кеңейсе, ХVІІІ-ХІХ ғғ. кемеліне келді.
Төрәлі ҚЫДЫР
 Предыдущий |
Следующий |
| Абай мен Мәшһүр Жүсіптің ұстазы | Дәретханада сәлемдесуге бола ма? |
Қызықты тақырыптар
Намаз уақыттары 
