ТАБИҒАТТЫ АЯЛАУ – ИМАНДЫЛЫҚ БЕЛГІСІ

Табиғатты қорғау – экологиялық саясаттың ғана емес, иман мен этиканың іргелі тақырыбы. Ислам дүниетанымында адам – жердің халифасы (өкілетті қамқоршысы), ал әлем – аманат.      

Құран мен сүннет бұл аманатты әділдік, мейірім және ұқыптылықпен атқаруды бұйырады. Қазақтың дәстүрлі мәдениетінде де табиғатқа құрмет – ұрпақтан-ұрпаққа жалғасқан өмірлік қағида: «Бұлақ көрсең – көзін аш», «Атадан мал қалғанша – тал қалсын», «Суға түкірме» секілді ұстанымдар осыны паш етеді. Бұл мақалада табиғатты аялаудың имандылықпен тікелей байланысын Құран, хадис және салт-дәстүр тұрғысынан жүйелі түрде негіздейміз.

Құран негіздеріне сай табиғатты қорғауды аманаттан бөлек әділ өлшем және ысырапсыздықпен байланыстыра аламыз. Өйткені қасиетті Құран Кәрімде адам баласының «...жер бетінде орынбасар (халифа) ретінде жаратылғаны» хабарланады («Бақара» сүресі, 30-аят). Бұл – табиғи ресурстарды иелену емес, оларды әділетпен басқару міндеті. «Жер беті түзетілгеннен кейін онда бүлік (фасад) жасамаңдар» («Ағраф» сүресі, 56-аят) – экожүйені бүлдіретін әрекеттерден (өрттеу, ластау, шамадан тыс тұтыну) сақтандыратын тікелей әмір.

Ал «мизан» (өлшем, тепе-теңдік) ұғымы «Рахман» сүресінде айрықша айтылады: «...Көк пен жер тепе-теңдікпен жаратылған, сондықтан «өлшемде әділ болыңдар» («Рахман» сүресі, 7-9 аяттар). Бұл қағида экологиялық балансты бұзбауды, табиғи шектерді сақтауды білдіреді. Сонымен қатар ысырап мәселесінде Алла Тағала «Жеңдер, ішіңдер, бірақ ысырап етпеңдер» («Ағраф» сүресі, 31-аят) деп ескертеді. Өйткені ысырап – тек дастарқан мәдениеті емес, су, энергия, топырақ, орман сияқты ортақ игіліктерді жөн-жосықсыз пайдалану.

Құран табиғи объектілерді, яғни, тау, өзен, жануар, өсімдіктерді Алланың нығметтері әрі ғылымға, шүкіршілікке жетелер «аяттар» ретінде сипаттайды («Нахыл» сүресінің 5-18 аяттары және «Ибраһим» сүресінің 32-34 аяттары). Демек табиғатты зерттеу – имани танымды тереңдетудің де амалы.

Сондай-ақ хадистерге сүйенсек, табиғатқа қатысты мейірім, ұқыптылық және пайдалы істер жасауды да айта аламыз. Алайда, бұл мәселелерді хадиспен қарастыру олардың Құранда жоқ екендігін білдірмейді, тек тақырыпты жан-жақты түсіндіру үшін қарастырылуда. Мәселен, ардақты Пайғамбарымыз (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын): «Қиямет басталып кетсе де, қолыңда көшет болса – оны егіп үлгер» деп айтқан. Бұл хадис экологиялық игіліктің «қысқа мерзімді пайда» емес, моральдық борыш екенін көрсетеді. Тағы бір әйгілі риуаятта: «Иманның тармақтарының бірі – жолдан зиянды нәрсені алып тастау» делінген. Яғни қоқысты жинау, ластанған жерді тазарту – тікелей құлшылық сипатындағы ізгі амал.

Асыл дінімізде жануарларға да мейірім таныту міндеттеліп, оларға қатыгездік көрсетуге тыйым салынған. Бұған «Алла барлық істе ихсан (жақсылықты) жазды» (Мүслим), шөлдеген итке су берген адам кешірімге ие болғаны, ал мысықты аштан қинаған әйел азапталғаны жөніндегі хадистер (Бұхари, Мүслим) дәлел болады және жан-жануардың да «құқы» барын аңғартады. Пайғамбар (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) тұншыққанша қылғынып ішуді емес, «суды ысырап етпеуді» үйреткен, тіпті өзен жағасында тұрсаң да, босқа су ағызбау – сүннет әдебі. Сонымен бірге «тұрақты емес суда дәрет сындырмау» туралы нұсқау (Бұхари, Мүслим) – су көздерін санитарлық қорғаудың нақты қағидасы.

Садақа «жәрия» (ұзақ мерзім бойы жалғасып, үзілмейтін садақа) ұғымында да экологиялық мазмұн бар: пайдалы ағаш отырғызу, құдық қазу – сауабы үзілмейтін амалдар (хадистер жинақтары). Яғни көгалдандыру мен су инфрақұрылымына үлес қосу – тек азаматтық емес, имани жауапкершілік.

Ислам өркениеті табиғатты қорғаудың құқықтық-әлеуметтік тетіктерін ерте қалыптастырды. Хима – қауымның мал жаятын, орман-тоғай өсіретін, қорғалатын аймағы; Харам – Мекке мен Мәдина маңындай ерекше қорықтар, онда ағаш шабу, аң аулау шектелген. Бұл ұғымдар қазіргі «қорық», «ұлттық парк» идеяларымен пара-пар.

Уақып институты арқылы да экологиялық инфрақұрылым дамыған: құдықтар, сәкілі бұлақтар, көпірлер, суландыру жүйелері, жайылымды қалпына келтіру қорлары. Демек «жасыл уақып» – біздің дәуірде де климатқа бейімделу мен биоәртүрлілікті қолдаудың шариғи әрі тиімді жолы.

Ата-бабаларымыз исламды бойларына сіңіріп алғаны сонша, салт-дәстүрдің әрбірі асыл діннен сыр шертіп тұратындай. Көшпелі өркениет экожүйемен нәзік тепе-теңдікте өмір сүрді. Су көзін таза ұстау – «суға түкірме» деген моральдық тыйыммен бекітілді; «Бұлақ көрсең – көзін аш» – кішігірім қайнарды да қоғамдық игілікке айналдыру ұстанымы. «Аққуды атпа» – қасиетті құсқа қиянат жасамау туралы табу, жануарлар әлеміне құрметті қалыптастырды. Орман-тоғайға келгенде «бір тал кессең, он тал ек» қағидасы, жайылымдық жерлерді алма-кезек пайдалану ережелері экологиялық басқарудың дәстүрлі нұсқалары еді.

Бірлескен еңбек, асар – құдық қазу, арық тазалау, көпір салуда қоғамды жұмылдыратын әлеуметтік механизм болды. Бұл – сүннеттегі «жолдан зиянды алып тастау» және «су – ортақ нығмет» қағидаларымен үйлеседі. Қазақтың мақал-мәтелдері табиғатты тек ресурс емес, киелі аманат ретінде таниды.

Салт-дәстүр мен исламның күрделі синтезі заманауи мұсылманның бойында экологиялық жауапкершілік тудыруы міндет. Имандылық – тек жүректегі сезім емес, әрекетпен дәлелденетін ахлақ. Бүгінгі мұсылман қауым үшін экологиялық жауапкершіліктің бірнеше нақты бағытын айқындауға болады:

1. Ысырапты тоқтату. Ас-су, энергия, тұрмыстық тауарларды жоспармен тұтыну – «Ағраф» сүресіндегі 31-аяттың практикалық көрінісі.

2. Суды қорғау. Ағып жатқан суға сеніп, ысырапқа жол бермеу; тұрмыста су үнемдегіш технологияларды қолдану – сүннет әдебі.

3. Көгалдандыру. Көшет отырғызу – «күмәнсіз сауап». Мектеп-мешіт ауласын «жасыл белдеу» логикасымен біріктіру, көшелерді жасыл желекке толтыру – садақа жария.

4. Қалдық мәдениеті. Пластикті азайту, қайта пайдалану, сұрыптау – «жолдан зиянды алу» қағидасының урбандық жалғасы.

5. Жануарларды қорғау. Үй жануарын аш қалдырмау, асырағанда жауапкершілікті сезіну, жабайы табиғатқа қиянат жасамау – ихсан талабы.

6. Қоғамдық институттар. Мешіттер мен медреселер жанынан «жасыл уақып» қорларын құрып, бұлақ-көлдерді қалпына келтіру, ауыл-шетінде хима-үлгі аймақтарын белгілеу.

7. Дәстүрді жаңғырту. Асар мәдениетін заманауи волонтерлікпен ұштастырып, құдық, арық, орман жобаларын тұрақты қауымдық іске айналдыру.

Қорыта айтқанда, табиғатты аялау – иманның сыртқы көрінісі. Құран адамға экожүйелік тепе-теңдікті бұзбауды, ысыраптан тыйылуды, нығметті тануды бұйырады; сүннет болса, ағаш егу, суды ластамау, жануарға мейірім көрсету секілді нақты амалдармен бұл қағидаларды өмірге енгізеді. Қазақтың дәстүрлі дүниетанымы осы құндылықтарды тұрмыс мәдениетіне айналдырған: бұлақ көзін ашу, су мен құсты қадірлеу, асар арқылы ортақ игілікке үлес қосу – имандылық пен экологиялық жауапкершіліктің сабақтастығы.

Бүгін бізге қажеті – осы үш арнаны (Құран, сүннет және салт-дәстүр) бір салаға тоғыстырып, жеке дағдымызды, қауымдық институттарымызды және қоғамдық саясатты «мизан» қағидасына бейімдеу. Әр мұсылман өз үйінен бастап ысырапты қысқартса, бір тал егіп, бір құдықтың көзін ашса – бұл кішігірім істер экожүйелік үлкен өзгерістерге жол ашады. Табиғатты аялау – тек «жақсы ниет» қана емес, ол – Алла алдындағы аманат, қоғам алдындағы парыз, келер ұрпақ алдындағы жауапкершілік.

«Нұрлытау» мешітінің бас имамы

Тайлақов Ерлан