ҚОНАҚ КҮТУ ӘДЕБІ

Үйіне келген адамға құрмет көрсету, қонақжайлылық танытып төрге шығару біздің ұлттық салт-дәстүріміз. Үйінің табалдырығын аттаған  адамның тіліне, дініне, ұлтына қарамай «Қош келдіңіз!», - деп, достық ықылас таныту, ас-дәм беріп, қамқорлық білдіру үй иесінің адамгершілігі мен имандылығының белгісі.

Халқымыздың қонақжайлылығы әу заманнан бері елімізге келген барша жұрттың таңдайын қақтырып, таң қалдырған. Халқымыз ежелден қонақ десе ішкен асын жерге қойған.  Бұл қасиет дінімізбен терең сабақтасқан салт-дәстүрімізден туындаған. Даламыздың табалдырығын аттаған саяхатшылар бейбіт жатқан кез-келген ауылда  тамақтанып, тынығып алуына мүкіншілігі болған. Келген ауылдың қай үйіне тоқтаса да сән салтанатпен күтіп алған. Діні Ислам, жаны жайсаң халқымыз келген қонақты «Құдайы қонақ» - деп білген. Мұсылман болған халқымыз Ислам дінін толық біліп, дүниеге келгеннен бақилық болғанға дейін өмірінің негізі қылған. Алланың Елшісінің (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) өсиеттеріне амал еткен. Пайғамбарымыз Мұхаммед (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) бір хадисінде: «Кімде-кім Аллаға және ақырет күніне иман келтірсе, конағына құрмет көрсетсін», - деген. Қонаққа құрмет көрсету адамның иманының күштілігінің белгісі. Алла сүйген, Алланың Елшісі құптап, жақсы көрген амал. Қазақтың қонақты күту тураулы мақал-мәтелдерден мысал айтсақ:

Қонақ келсе сайласып,

Атып тұрып, атын тұт.

Жай сұрасаң жайласып.

Алдыменен өзін күт.

Дәстүрлі қазақ қоғамында әкенің балаға қалдыратын мұрасының белгілі бір бөлігі міндетті түрде қонаққа тиесілі енші деп есептелген. Сонықтан болар елімізде қонақтың хақысы жайлы мәтелдер қөп тараған. Келген қонақпен бірге құт береке келетіне сенген. Мысалы: «Қырықтың бірі қыдыр», «Қонақты қусаң – құт, ырыс қашады, қонақпен еріп құт, ырыс келеді». Осыдан болар елімізде қонақты күтіп алу мен шығарып салуға үлкен мән берген. Үй иесі келген қонаққа өзі есігін ашып бірге кіріп қарсы алған. Кеткенде өзі қуыс үйден құр шықпас болар деп сыйлық беріп шығарып салған.  Дәл осындай қонаққа құрмет көрсету жайында Алланың кітабы Құранда да мысал бар: «(Уа, Мұхаммед) Саған Ибраһимнің құрметті қонақтары жайлы (ғибратты) әңгіме жеткен бе еді?! (24). Есіңде болса, олар бір күні Ибраһимге келіп: «Сәләм (яғни, саған есендік тілейміз)! - деп, сәлем берген еді. Ибраһим де өз кезегінде оларға: « Сәләм (мен де сендерге есендік тілеймін) – деп, жылы шырай танытып, ішінен: «Бұлар өздері бұрын-соңды ұшыраспаған бейтаныс қауым болды», - деді (25).  Сөйтті де бірден үй ішіндегілерге барып (құдайы қонақтарға арнап) семіз тананың етін пісіріп әкелді (26). Асты алдыларына қойып: «Дәмнен алмайсыздар ма?»- деді. (27). Зәрият: 24-27

Алғашқы мұсылмандар қонақ жәннаттың дәлелі деп санаған. Али (р.а.) бір сөзінде: (Мен үшін бауырларымды жинап тамақ беріп күту құл азат еткеннен жақсы), - деген екен. (Ғазали: Ихия)

Сахабалар дастархан басына жиналу (жақсылармен) көркем мінез белгісі екенін айтқан. Бұл жердегі жиналу тек тамақтануды меңземейді, бәлки жиналғандардың бір-біріне деген жақсы қарым-қатынастары мен бауырмалшылықтарының күшейтуді мақсат етеді. Бәріміз білетіндей халқымыз әрдайым айтатын насихат сөз бар: «Асығыс шайтаннан», - деген. Бірақ бес нәрседе асығуға бұйырған. Пайғамбарымыздың (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) сүннетіне сай: «Қонаққа ас дайындағанда. Мәйітті соңғы сапарға шығарып салғанда. Үйленуге жасы келгендерді үйлендіруге. Діннің қазасын өтегенге. Күнәға тәубе етуге». (Ибн Хаббан: Раузатул ұқалаа.)

Қонақ жиі келетін үй, Алланың жақсы көретін үйі. Ол үйге Алла Тағала берекесі мен рахметін мол қылып жаудырады. Алланың Елшісі (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) бір хадисінде: «Қонақ кірген үйге, сол қонақпен бірге мың береке мен мың рахмет кіреді», - десе, тағы бір хадисінде: «Алла бір қауымға қайыр-жақсылық қаласа, оларға сый сыйлайды. Сонда қасындағылар: Уа, Алланың Елшісі ол қандай сый? - деп сұрайды. Келген қонақ өзінің рызығымен келеді және үй иелерінің күнәлары кешіріледі. Қонақ келмейтін барлық үйге періштелер кірмейді. Бұл жәннаттың белгісі (қонақжайлылық)», - деп сүйіншілеген.

Қонақ күту халқымыздың ең жауапты істерінің бірі. Өйткені, қазақ халқының қонақ күту дәстүрі ел-жұрт арасындағы  жақсы қарым-қатынастарды нығайтуға, ағайын-туысқандардың, көрші-қолаңның алыс-берісіне, үлкенді-кіші болып сыйласуына, өскелең ұрпақты жастайынан көпшіл болуына тәрбиелейді. Бұл көріністерді біз қазақ әдебиетінен де таба аламыз. Мысалы «Абай жолы»  романындағы қазақ халқының қонақ күту дәстүрі. Алыстан келген құрметті қонақтарды ауыл сыртында үлкендер жаяу қарсы алған. Келген қонақтар да ауыл үлкендеріне атынан түсіп, жаяулап келіп сәлем берген. Ал егер келген қонақтар ауыл арасындағы үлкен адамдар болса, жастау қызметші жігіт алдынан шығып, сәлем беріп, аттан түсіріп, өзін қонақ үйге бастап келген. Егер қонақ жолаушылап жүрген бөгде адам болса, үй сыртынан «сөйлес» деп дауыс шығартын. Сөйлесуге шыққан үй иесіне жолаушы екенін айтып, қонуға рұқсат сұраған. Әлбетте, үй иесі жолаушыға қонуға рұқсат береді. Өйткені, қонаққа үйіне қонуға рұқсат бермеу дала заңында жоқ қағидат. Бұдан басқа қазақтың қонақжайлылығы жайында ақын, қазақтың «Жыр аққуы» атанған Марфуға Айтқожинаның өлеңдерінен де оқи аламыз:

    Алақанда бәйек боп аялаған,

    Ас дәмін қонағынан аямаған.

    Ұлан-асыр осынша ықыласқа,

    Шіркін-ай, ішпей-жемей тояды адам.

    Ақсақалдар төрде отыр малдас құрып,

    Қымыз жұтып, сусындап, жамбас мүжіп.

    Осында отыр өңкей бір сауықшыл жас,

    Қазақтың салт-санасын жалғастырып.

    Өз мекенін, өз елін берік сүйген,

    Шекеге дөңгелетіп бөрік киген.

    Осында отыр өңшең бір сал-серілер,

    Бұл кеште домбыраға ерік тиген.

    Келіп отыр жастар да өрімделген,

    Қараторы, ботакөз, керім келген.

    Ас әзірлеп сыртта жүр ас иесі,

    Қонаққа көрпе төсеп, төрін берген.

Дастарқаны мол, пейілі кең қазақ халқының қонақжайлылығын бұрын-соңды қазақ даласында болған саяхатшылыр, ғалымдар және қызмет бабымен келген барша жұрт жоғары бағалаған және бағалай береді.

Ахметова Маржанқыз Оразанбайқызы 

Алматы қаласы «Мырзахмет» мешітінің ұстазы